छठ पूजा र वैश्विकरण

दिवालीको ठ्याक्कै छ दिन पछि मनाईने महापर्व छठको हिंदु धर्ममा विशेष महत्व छ । कात्र्तिक महिनाको शुक्ल पक्षको पञ्चमी तिथि (खरना) को दिन, दिन भरी व्रात रहि राती छठी माताको अराधना गरि शङ्कल्प लिईन्छ र भोली पल्ट षष्टीका दिन पुनः ब्रत वसी छठी मातालाई बेलुकीको अध्र्य दिईन्छ । अथर्ववेदमा पनि यो पर्वको उल्लेख गरिएको छ ।यो पर्व बैज्ञानिक दृष्टिकोणबाट पनि लाभकारी मानिएको छ । साँचो र सफा मनले मागिने तमाम मनोकामनाहरु छठी माताले पुर्ती गर्छन भन्ने विश्वास धर्माबल्मबीहरुमा हुन्छ । ब्रत बस्ने महिलाहरु धन(धान्य, पति(पुत्र तथा सुख(समृद्धिबाट परिपूर्णता पाँउछन भन्ने विश्वास गरिन्छ । छठ पूजाको इतिहासलाई केलाउने हो भने यसको प्रांरम्भ महाभारत कलामा कुँती द्धारा सुर्यको आराधना पुत्र कर्ण जन्मेको बेला गरिएको थियो । छठ देवी सुर्य देवको बहिनी हुन भन्ने मत हिन्दु दर्शनहरुमा भेटिन्छ । छठी देवीलाई प्रशन्न गर्न जलाशयको छेउमा गई सुर्यदेवलाई पुजा आजा गरिन्छ । प्राचिन कालमा यो पर्व नेपालको मधेश, विहार, र उत्तर प्रदेशमा मात्रै मनाईन्थ्यो । तर आजको दिनमा राजधानी काठमाण्डौमा मात्रै सीमित नभएर बेलायतमा बस्ने मधेशी समुदायलगायत उत्तर भारतियहरुले पनि छठ पर्व मनाउने गरेका छन ।
छठ पर्वले वैश्विक मान्यता प्राप्त गरि सकेको छ र यसमा वैश्वीकरणको पनि रामै्र प्रभाव परेको छ । अतिताका दिनमा छठको शुभकामना आदान(प्रदान चिी द्धारा गरिन्थ्यो भने आज मोवाईलबाट एम.एम.एस.गरेर शुभकामना व्यक्त गरिन्छ । छठको भुमन्डलिकरण यतिमा मात्रै सीमित छैन, फेशबुकलगायत विभिन्न समाजिक सञ्जालमार्फत पनि शुभकामना आदान(प्रदान गरिन्छ । छठका भिडियोहरु हामीले युट्युब नामक सामाजिक सञ्जालमा सजिलै हेर्न पाउँछौ । यस्ता प्रयासले छठलाई ‘इन्टरनेट फ्रेन्डली’ बनाई दिएको छ । आजको यस ‘डिजिटल एज’ मा छठ ‘डिजिटलाईज’ हुनु हिन्दुहरुको लागि गर्वकै विषय हो । यी पङतिकारले छठमा भुमन्डलिकरणको प्रभाव भन्ने शिर्षकमा एक वैयक्तिक अध्ययन नै गरेका थिए र उक्त शोधपत्र काठमाडौ विश्वविद्यालय, मिडिया अध्ययन भन्ने शंकायको ‘ग्लोवल मिडिया’ भन्ने विषयको लागि तयार पारिएको थियो,  जसमा प्राध्यापक हेमराज काफ्लेको निरन्तर सहयोग यीनले पाएको थिए । श्रद्धा र भक्तिले मनाईने छठको महत्वबारे तमाम हिन्दु समाज परिचित छ भन्ने अवस्था आई सके यो अवस्था अनायाशै आएको होईन, वैश्वीकरणको ज्वरो मुख्य कारक हुन । छठको व्रत बडो नियम(निष्ठाले बसिन्छ । यो पर्वमा तीन दिनको कठोर उपवास (ब्रत) को विधान छ । पञ्चमीका दिन नुन रहित भोजन एक छाक ग्रहण गरि ब्रत बसिन्छ, भने षष्ठीको दिन निर्जल (पानी पनि नखाई) उपवासमा बस्छन । षष्ठीका दिन अस्ताँउदो सुर्यलाई विधिपुर्वक पूजा गरि अध्र्य दिने चलन छ । सप्तमीका दिन प्रातः काल नदी वा जलाशयमा गई स्नान गरिन्छ  र उदाउँदो सुर्यलाई अध्र्य दिएर जल ग्रहण गरेर ब्रत तोडने चलन छ । अध्र्य छठी मातालाई चढाइने फल, र प्रसाद द्धारा नै दिईन्छ । भगवान सुर्यको यस पावन व्रतमा शक्ति र बह्म दुवैको उपासना गरिने भएकोले फल एकै साथ प्राप्त हुन्छ भन्ने बिश्वास गरिन्छ । त्यसैले यो पर्व ‘सुर्यषष्ठी’ को नामले विख्यात छ । ब्रतालुले भुईमै सुल्ने गर्छन । पर्वको पहिलो दिन ‘नहाय(खाय’ को दिन पुजामा चढाईने तमाम सामान तयार गरिन्छ । दोस्रो खरणा, जसमा दिन भरि उपवासमा बस्छन ब्रतालुले, र राती भगवानलाई भेली, दुध र चामलबाट तयार पारिएको खिर प्रसाद स्वरु ग्रहण गरिन्छ । तेस्रो दिन ठकुवा, भुसवा पकाइन्छ र बेलुकी अस्ताउँदो सुर्यलाई अध्र्य दिइन्छ जसलाई सौझका अध्र्य भनिन्छ र चौथो दिन उदाउँदो सुर्यलाई अध्र्य दिईन्छ र अध्र्य दिई सके पछि प्रसाद ग्रहण गरि खाना खाईन्छ जुन प्रक्रियालाई प्रेरणा भनिन्छ । भगवानलाई मौसमी फल, केराको घरी, उँखु, यो पर्वमा खास रुपमा पकाईने पकवान ठेकुआ, नारियल, मुला, सुथनी, अखरोट, बदाम, नरिवल, रातो(पहेलो कपडा, कलश जसको वरिपरि उखु उभ्याईएको हुन्छ । आदि गरि ६० जति प्रकारका बस्तुहरुको प्रयोग छठमा हुन्छ । बाँसको टोकरीमा तमाम पकवास जलाशयको किनारामा राखिन्छ । पुरुष, महिला, बच्चाहरुको टोलीले यस प्रकारको सोहर गाउँछन ः–
काँचही बांस के बहिंगीया, बहाँगी लचकत जाय बाटही पुछ ए बटोहिया, ई भार किनकर जाय अमरुख छ हि रे बटोहिया ई भार छठी माई के जाय
छठी मातालाई कोशी नदी बहुतै प्यारो छ, जसको वर्णन यो मुक्तकमा पाईन्छ ः
रात छठी मईया गवनै अईली, आज छठिया मईया कहवा बिलम्बली , बिलम्बली (बिलम्बली कवन राम के अंगना, जोडा कोशियवा भरत रहे जहवां जोडा नारियल धईत रहे जहंवा, उंखिया के खम्बवा गडल रहे तहवां
छठ माताको एक लोकप्रिय गीत ः
केरा जे फरे घौद से ओई पर सुगा मँडराय, मारबौ रे सुगवा धनुष से, सुगा खसे मुरझाय, उ जे खवरी जनइबो आदिक से सुगा देले जुठियाए, उ जे मरबो रे सुगवा धनुक से सुगा गिरे मुरझाय, उ जे सुगनी जे रोवे ले वियोग से आदित होइ ना सहाय
परनाको व्रतीले ब्रत तोडछन, आसेपासे तथा कुटुम्ब, परिवारमा प्रसाद बावडछन । बैज्ञानिक दृष्टिले पनि सुर्यको पूजा गरिनु वा उनलाई जल चढाउनु लाभदायक मानिन्छ । मिथिलामा हुन त प्रत्येक दिन सुर्यलाई जल चढाईन्छ तर यस दिन खास रुपले सुर्यको पूजा गरिन्छ । छठ कहिले आउँछ त्यो बुझ्न यो शुक्ति हेरौं जीतिया दसे दशमी, दशमी पाँचे कोजाग्रत, कोजाग्रत पन्ध्रहे शुकराती (दिवाली), शुकराती छवे छठ । यसै गरि अर्को शुक्तिबाट पनि शाक्षात्कार होऔ सुख शुकराती दियावाती तकरे छवे छैठ ।



मिति ः २०७०÷७÷२४