अजब–गजब छ बा ! सुदर्शन सिंह

ओहो राम राम कस्तो ढुङ्ग ढुङ्ग गनाहको यो पाखे पर्यटक, आँखै नहेरी हिडेपछि लडिहालिन्छ नि !

२०७१ कार्तिक १६ गते आईतबार

धनुषाको सीमावर्ती नाका सुन चाँदी तस्करीको प्रमुख अखाडा

अजय अनुरागी

जनकपुरधाम............

२९ असोज २०७१ का दिन करिब ५ः१५ बजे सशस्त्र प्रहरी बल बोर्डर आउटपोष्ट नगराइनको टोलीले चेक जाँचको क्रममा धनुषाको लगमा गाढागुठी(९ का हरिशचन्द्र साहको २७ वर्षिय छोरा राजकुमार साहलाई २० किलो चाँदी सहित पक्राउ ग¥यो । सहायक प्रहरी निरीक्षक छविलाल रावतको कमाण्डमा गएको १३ जनाको प्रहरी टोलीले जनकपुर(जटही सडक खण्ड अन्तरगत नगराइन ३ भन्ने स्थानमा चेक प्वाइन्ट राखि व्यक्ति तथा सवारी साधन चेक जाँच गर्ने क्रममा कालो झोलामा २० किलो चाँदी राखि ना.३.प ७३० नम्बरको होण्डा प्यासन मोटरसाइकलमा सवार भई भारतको सिमा पार गर्न गईरहेको साहलाई सशस्त्र प्रहरीले सुराकीको आधारमा पक्राउ गरेको थियो । प्रदिप भन्ने व्यक्तिले आफुलाई उक्त सामान लिएर बोर्डर कट्न तथा बोर्डरमा एक जना व्यक्तिले सम्पर्क गर्ने र उनलाई बुझाइदिने भनि भरियाको रुपमा उनी काम गरेको सशस्त्र प्रहरीका उपरीक्षक रविन्द्र ठाकुरले बताएका छन् । पक्राउ गरिएका साहलाई थप अनुसन्धानको लागि राजश्व अनुसन्धान कार्यालय पथलैया पठाइएको छ ।

२०७१ असोज महिना भित्र जिल्ला प्रहरी कार्यालय धनुषाले  अन्दाजी मुल्य ७७ हजार ९ सय २५ रुपैयाँ बराबरको १२ सय ग्राम चाँदी र २ लाख ४५ हजार ६ सय ६६ रुपैयाँ बराबरको सुन र चाँदी दुई लटमा पथलैया भन्सार कार्यालयमा बुझाएको छ ।

धनुषाको पोर्ताहाबाट १० किलोग्राम सुनसहित एक व्यक्तिलाई धनुषा प्रहरीले १६ साउनमा पक्राउ ग¥यो । बझाङ जिल्ला मुलबिसौनी(१ स्थायी घर भई काठमाण्डौ महानगरपालिका वडा नं. ४ चावहिलमा डेरा गरी बस्ने २१ वर्षिय खम्बिर रौल्या पक्राउ परेका थिए ।  धनुषा प्रहरीको विशेष टोलीले गोप्य सुराकीको आधारमा धनुषा लवटोली गाविस वडा नं. ५ स्थित पुर्व पश्चिम राजमार्ग अन्तरगत पोरताहा खण्डमा काठमाण्डौबाट धरान तर्फ जाँदै गरेको ना.४ख. ६०९८ नम्बरको न्यू कोसी सुपर यातायात धरानको बसमा सबार भई गैईरहेको रौल्यालाई खान तलासी गर्दा निजको साथबाट सुन १० पिस अन्दाजी १० किलो बरामद भएको थियो ।  पक्राउ परेका रौल्यालाई अनुमानित रु. ४ करोड ८० लाखको अन्दाजी १० किलो सुन, बरामद गरिएको रु. १० हजार र १ थान मोवाईल सहित जिल्ला प्रहरी कार्यालय धनुषाले सार्वजनिक गरेको थियो । काठमाण्डौको किंग्स कलेजमा विविएमा अध्ययनरत रहेको रौल्या भरिया मात्र रहेको पत्रकार सम्मेलनमा तत्कालिन प्रहरी उपरीक्षक उत्तम राज सुवेदीले बताएका थिए । उनका अनुसार प्रारम्भिक अनुसन्धानबाट पक्राउ परेका उनी भरीया मात्र रहेको र इटहरीमा सुन बुझाउने उनको तयारी थियो । पक्राउ पर्नु अघि उनी दुई पटक सुन अर्को भरियालाई बुझाईसकेका थिए । प्रहरीका अनुसार उनी १ किलोग्राम सुन निश्चित ठाउँमा पु¥याइदिए बापत रु. ५ हजार पाउने गरेका थिए । उनी बसमा सबार भएको बेला केही सुनको टुक्रा जुत्तामा, केही खुट्टामा बाँधेका थिए भने केही ब्लयाकलेभेलको खोलमा राखेका थिए । उनलाई पक्राउ गर्न धनुषा प्रहरीले महोत्तरीको वर्दिवास, धनुषाको लालगढ र ढल्केवर लगायत राजमार्गका विभिन्न स्थानमा सादा पोशाकमा प्रहरी परिचालन गरेका थिए । परेका रौल्यालाई थप अनुसन्धानका लागि धनुषा प्रहरीले राजश्व अनुसन्धान विभागको क्षेत्रिय कार्यालय पथलैयामा पठाएको छ । 

जनकपुरबाट भारत तर्फ लैजाँदै गरेको अवस्थामा सशस्त्र प्रहरीले ७४ किलो चाँदी सहित चारजनालाई ९ साउन २०७१ मा प्रहरीले पक्राउ गरेको थियो । पक्राउ पर्नेहरुमा जनकपुर(१६ बस्ने २८ वर्षीय उमेश यादव, धनुषाको रमदैया भवाडी गाविस (१ बस्ने ३६ वर्षीय दिलिप कुमार साह, भारत बिहार राज्यको दरभंगा बस्ने ३६ वर्र्षीय रोशन कुमार साह र सोहि स्थानका ३२ वर्षीय प्रकाश गुप्ता रहेको थियो । तत्कालिन सशस्त्र प्रहरी उपरीक्षक सुवर्णथापा मगरले पत्रकार सम्मेलन मार्फत दिएको जानकारी अनुसार चाँदीको सानो पोका जिउमा लुकाई छिपाई लग्दै गरेको अवस्थामा उमेश र दिलिपको साथबाट ४५ केजी तथा रोशन र प्रकाशको साथबाट २९ केजी चाँदी बरामद भएको भएको थियो । पक्राउ परेका चारैजना तथा अन्दाजी ५२ लाख ५९ हजार ५ सय ६४ मूल्य बराबरको चाँदी कारबाहीका लागि राजश्व अनुसन्धान कार्यालय पथलैया पठाइएको थियो । अवैध रुपमा भारत तर्फ सुन लग्दै गरेको अवस्थामा दुई नेपाली नागरीकलाई सीमावर्ती क्षेत्र लगमा (९ र दुई भारतीय नागरीकलाई नगराईन(३ बाट  सशस्त्र प्रहरीको जटही बोर्डर आउट पोस्ट ईन्चार्ज होमराज न्यौपानेले पक्राउ गरेका थिए । साइकलमा जाँदै गरेको तिनीहरुलाई शंका लागि चेकजाँच गर्दा चाँदी बरामद भएको थियो ।

९ साउन २०७१ मा ७४ किलो चाँदी सहित पक्राउ परेका
जनकपुर–१६ बस्ने २८ वर्षीय उमेश यादव,
 धनुषाको रमदैया भवाडी गाविस (१ बस्ने ३६ वर्षीय दिलिप कुमार साह,
 भारत बिहार राज्यको दरभंगा बस्ने ३६ वर्र्षीय रोशन कुमार साह
 र सोहि स्थानका ३२ वर्षीय प्रकाश गुप्ता ।

जनकपुरको राज ज्वेलर्सका संचालक राजकुमार साहले भारत र्पुयाउनका लागि आफुहरुलाई चांदी जिम्मा दिएको पक्राउ परेका उमेश यादवले पत्रकार सम्मेलनमा  संचारकर्मीलाई बताएका थिए । ओसारपोसारका लागि प्रतिव्यक्ति पांच हजार देखी १० हजार रुपैयाँसम्म पारिश्रमिक दिने गरेको यादवले जानकारी गराए । यसभन्दा पहिला पनि उनीहरुले दुईपटक सुनचाँदी तस्करी गरिसकेको बताएका थिए । पक्राउ परेका तस्करहरुले ज्याकेट जस्तो लुगा लगाई त्यसभित्र चांदीको पोकाहरु लुकाएर सिमा पार गरिरहेको अवस्थामा नियन्त्रणमा लिइएको थियो ।

यस अघि पनि धनुषा प्रहरीले २०७१ जेष्ठ १ गते जनकपुरको रामानन्द चौकबाट भारतको महाराष्टूका एक जना भारतीय सुन तस्कर सचिन कदमलाई १ किलोग्राम सुन सहित पक्राउ गरेको थियो । 

कुख्यात सुन तस्कर बलराम गुप्तालाई सुनचाँदी र नगदसहित प्रहरीले २६ चैत्र २०७० मा पक्राउ गरेको थियो । महानगरीय अनुसन्धान महाशाखा काठमाण्डौ र जिल्ला प्रहरी कार्यालय धनुषाबाट खटिएको संयुक्त टोलीले जनकपुर(२ शिवचोकस्थित बलराम प्रसाद एण्ड ब्रदर्सबाट गुप्तासहित भारी परिमाणमा सुनचाँदी र नगद बरामद गरेको थियो । विशेष सुराकीको आधारमा खटि गएको संयुक्त टोलीले गुप्ताको पसलमा छापामारी गरेर उक्त पसलबाट ६ किलो सुन, ३ सय ९० किलो चाँदी, ३० लाख दरका इन्भेष्टमेण्ट बैंकका दुई थान चेक र ७३ लाख ३० हजार ५ सय रुपैयाँ नगद बरामद गरेको थियो । जिल्ला प्रहरी कार्यालय धनुषाले पत्रकार सम्मेलनको आयोजना गरी बरामद गरेको सुनचाँदी र नगद सार्वजनिक गरेका थिए । राजश्व छली अवैध तरिकाले करोडौंको कारोबार गर्दै आएका तस्कर गुप्तामाथि राजश्व ऐन अन्तर्गत कारबाही प्रक्रिया अघि वढाइएको धनुषा प्रहरी प्रमुख उत्तम राज सुवेदीले पत्रकार सम्मेलनमा बताएका थिए । 

उनी सुन तस्करीको आरोपमा  विगतमा पनि पक्राउ परिसकेका व्यक्ति हुन् । तत्कालिन प्रहरी उपरीक्षक सुवेदीले बताए अनुसार गुप्ताले चीनबाट ल्याएको सुन नेपाल हुँदै भारत तस्करी गर्दै आएको बताइन्छ । त्यसैगरी भारतबाट ल्याएको सुन नेपालको बाटो हुँदै चीनसम्म तस्करी गर्दै आएको बताइन्छ । बरामद गरिएको सुन चीनको तिब्बत नाकाबाट राजधानी हुँदै जनकपुर ल्याएको, बरामद गरिएको सुन भारत तस्करी गर्ने तयारी रहेको प्रहरी उपरीक्षक सुवेदीले प्रारम्भिक अनुसन्धानबाट खुलेको पत्रकार सम्मेलनमा बताएका थिए । बरामद गरिएको ६ किलो सुनको मुल्य दुई करोड ७५ लाख र तीन सय ९० किलो चाँदीको मुल्य दुई करोड ५० लाख रुपैयाँ रहेको अनुमान गरिएको थियो । यस अघि पनि गुप्ताले काठमाण्डौ पठाउन लागेको दुई किलोग्राम सुन जनकपुर विमानस्थलमा बरामद भएको थियो । त्यसैगरी विगत केही वर्ष अघि उनको घरबाट पनि प्रहरीले ५ किलोग्राम सुन बरामद गरेको थियो । स्रोतका अनुसार तिहारभन्दा एक साता अघि उनी राजश्व अनुसन्धान विभाग पथलैहियाको हिरासतबाट रिहा भएका छन् ।

माथिका उक्त घटनाहरुले के देखाउँछ भने नेपालबाट भारतमा सुन तस्करीका लागि धनुषा जिल्लाको सिमावर्ती नाकाहरु मुख्य नाकाको रुपमा तस्करीहरुले प्रयोग गर्दै आएका छन् । सुराकीको आधारमा प्रहरीले अवैध सुन चाँदी तस्करी गर्ने भरियालाई पक्राउ गर्न सफल भएपनि तस्करका सञ्जाल तथा मुख्य तस्करीहरुलाई प्रहरीले कानुनको दायरामा ल्याएर कानुनको कठघरामा उभ्याउन सकेको छैन ।  प्रारम्भीक अनुसन्धानबाट यति कुरा मात्र खुल्न सकेको र थप अनुसन्धानको लागि पथलैया पठाइएको भनेर प्रहरीले पनि आफ्नो काम सकिएको भनेर देखाउने प्रवृति पनि वढेको छ । भरियाले कहाँबाट सुन(चाँदी ल्याएको हो र कसलाई सुन(चाँदी बुझाउन खोजेको हो भन्ने कुरा पक्कै पनि प्रहरीले अनुसन्धानको क्रममा खुलाएको हुनुपर्दछ । तर, त्यसपछि फलोअप गर्ने र तस्करका सञ्जाललाई पक्राउ गर्ने र गिरोह नै समाप्त पार्ने कार्य प्रति नेपाल प्रहरी तथा सशस्त्र प्रहरी कसैको ध्यान गएको देखिँदैन । माथिका तस्करहरु तस्करी गर्दै पक्राउ परेका हुन् । तर, पक्राउ नपरेकाहरुले पक्कै पनि नियमित रुपमा तस्करी गरिरहेको हुन सक्ने सहजै अनुमान गर्न सकिन्छ । किनभने तस्करीहरुले विभिन्न स्वरुपमा र विभिन्न हतकन्डा अपनाएर तस्करी गरिरहेको पक्राउ गरिएकाहरुको बयानबाटै पनि पुष्टि हुन्छ ।

२६ चैत्र २०७० मा सुन चाँदी र नगद सहित 

पक्राउ परेका बलराम प्रसाद गुप्ता ।

धनुषामा सुन चाँदीको राम्रो व्यापार हुने गरेको छ । खास गरी मिथिलामा विहेवारी हुँदा सुन चाँदीको गर गहना अनिवार्य रुपमा किनमेल हुने गरेको छ । त्यसैगरी तिहारमा धनतेरसका दिन सुन चाँदी किन्नेहरुको पनि ठुलै भिड हुन्छ ।  प्रायः जसो हरेकको घरमा केही न केही सुन चाँदीका गर गहनाहरु अनिवार्य रुपले राखिएको हुन्छ । खास गरेर महिलाहरुले विवाह गर्दा जसरी आफ्नो सिउँदोमा सिन्दुर लगाएका हुन्छन् त्यसैगरी घाँटीमा सुनको मंगलसुत्र पनि लगाएकै हुन्छन् । अहिले झन धनुषाका यूवाहरु वैदेशिक रोजगारीका क्रममा विदेश गएर स्वदेश फर्किदा सुनको विस्कुट सरहको पाता लिएर फर्किने गरेका हुन्छन् । धनुषामा करिब १ सय ५० वटा सुन चाँदीको व्यवसायी रहेकोमा १ सय १० जना व्यवसायी जनकपुर सहरमा मात्र छन् । महेन्द्र नगर, सबैला, यदुकोहा र ढल्केवर लगायतको बजारमा समेत करिब ४० जना सुन चाँदी व्यवसायी रहेको सुन चाँदी व्यवसायी संघ धनुषाका अध्यक्ष अमरनाथ गुप्ता बताउँछन् । गुप्ताका अनुसार एक दिनमा औषत करिब १ देखि १.२५ किलोग्राम सुन र १५ देखि २० किलोग्राम चाँदीको विक्री हुने गरेको छ । करिब ४ देखि ५ जना थोक व्यापारी छन् जसले कमर्सियल बैंकबाट सुन चाँदी किन्ने गर्छन् । खुद्रा व्यापारीहरुले ती थोक व्यापारीबाट आवश्यक परेको सुन चाँदी किन्ने गर्छन् भने पुराना सुन चाँदी बेच्न आउने उपभोक्ताहरुबाट समेत सुन चाँदी किनेर रिफाइन गराई खुद्रा व्यापारीले सुन चाँदी विक्री गर्ने गरेको गुप्ताले बताए ।

सुन चाँदी व्यवसायीको आन्दोलन

धनुषाको सशस्त्र प्रहरी बलले २९ असोज २०७१ मा २० किलो चाँदी सहित पक्राउ गरेको राजु कुमार साहको बयानको आधारमा एक जना प्रदिप ठाकुर भन्ने सुन चाँदीको गरगहना बनाउने कालिगढको घरमा राति १० बजे छापामारी गरेको थियो । सुन चाँदी व्यवसायी संघका अध्यक्ष गुप्ताका अनुसार कालिगढको घरमा गएर प्रहरी उपरीक्षक रविन्द्र ठाकुरकै उपस्थितिमा सशस्त्र प्रहरीले छापामारी गर्नुका साथै कालिगढ प्रदिप ठाकुरलाई कुटपिट समेत गरेको थियो । सशस्त्र प्रहरीको उक्त कदमको विरोधमा सुन चाँदी व्यवसायी संघले धनुषाको सुन चाँदी व्यवसायी ३० असोजमा बन्द गरेको थियो । गुप्ताका अनुसार पछि गएर एसपीले शंकाको अधारमा छापामारी गरेको भएपनि उक्त प्रदिप भन्ने व्यक्ति नभएको र प्रहरीबाट गल्ती भएको भन्ने कुरा स्वीकार गरेपछि उनीहरुले आन्दोलन फिर्ता लिएका थिए । जनकपुर उद्योग बाणिज्य संघका अध्यक्ष शिवशंकर साह हिरा भन्छन,“ धनुषामा प्रहरीहरुले कमिशनका लागि विल भएका साना व्यवसायीहरुलाई पनि समातेर मान्छे सहित पथलैया पठाउने गरेको छ । तस्करलाई समातेर कानुनको दायरामा ल्याउनै पर्छ तर, बिल डकुमेन्ट भएका मानिसलाई पनि समातेर प्रहरीले धनुषामा पदको दुरुपयोग मात्र गरेको छैन, प्रहरीले ज्यादती समेत गरेको छ । यो बन्द हुुनुपर्छ ।”

तस्करीको तीन लेयर

जब बजारमा वस्तुको माग बढी हुन्छ, त्यसपछि त्यसमा कालोबजारी सुरु हुन्छ । अहिले भएको पनि त्यही हो । भारतीय बजारमा ठूलो परिमाणमा सुनको अभाव भएपछि चिनियाँ तस्करहरूले नेपालको बाटो प्रयोग गरेका हुन् । भारत र चीनको नाकामा सुरक्षा व्यवस्था कडा भएकाले त्यहाँबाट तस्करीको कुनै सम्भावना छैन, नेपाल(भारत सीमा नाकामा सुरक्षा व्यवस्था फितलो भएकाले नेपाली बिचौलियाहरूले कम दररेटमा सुन भारत पु¥याउन थालेका हुन् । सबैभन्दा बढी वीरगन्ज नाकालाई तस्करहरूले प्रयोग गरेको पनि सुरक्षा अधिकारीहरूको दाबी छ ।

स्रोतका अनुसार तस्करहरूले खुला सिमानाको फाइदा उठाउँदै जतिबेला पनि लैजान खोज्छन् यसका लागि उनीहरूले भन्सार कर्मचारीदेखि सुरक्षा निकायका अधिकारीहरूलाई समेत सहजै प्रयोग गर्ने गरेको देखिन्छ । धनुषामा लामो समयसम्म कार्य गरि अनुसन्धान गरेका एक जना प्रहरी अधिकृतसँग द एक्सक्लुसिभले गरेको कुराकानीमा के खुल्न आएको छ भने तस्करीको तीन वटा लेयर देखिएको छ । एउटा लेयर भनेको तिब्बतबाट सुन चाँदी नेपाल भित्रियाउने गिरोह, दोस्रो गिरोहले नेपालमा उक्त सुन चाँदी कन्सिल गर्ने र राजधानी काठमाण्डौसम्म पु¥याउने, तेस्रो गिरोह भनेको काठमाण्डौबाट तराईका विभिन्न जिल्लाहरुको नाका भएर भारतको बोर्डरसम्म पु¥याउने गिरोह हुन्छ । उक्त प्रहरी अधिकृतका अनुसार धेरै पुँजीपति भएका व्यक्तिहरु जो सुन चाँदीका थोक विक्रेताहरु हुन्छन्, उनीहरुले तराईको विभिन्न नाकाहरु जनकपुर, विरगञ्ज, विराटनगर, सुन्सरी, भैरहवा लगायतका नाकाहरुलाई प्रयोग गर्दै भारत कटाउने गरेका हुन्छन् । ती सुन तस्करहरुले पारिश्रमिक दिएर विभिन्न लटमा विभिन्न भरियाहरुलाई प्रयोग गर्ने गरेको हुन्छ । त्यो भरिया भनेको सुन चाँदी तस्करले व्यक्ति विशेषको आधारमा छनौट गरेको हुन्छ ।

उक्त प्रहरी अधिकृतका अनुसार नेपाली व्यवसायीहरू यसमा लगानी गर्दैनन्, तर भारत लैजान सरकारी निकायमा जहाँ मिलाउनुपर्ने ती सबै ठाउँमा मिलाउन खप्पिस हुन्छन् । त्यसकारण पनि तिब्बती तस्करले नेपालीहरूलाई भरिया बनाएका हुन् ।

अन्तर्राष्टिूय बजारमा अमेरिकी डलरको मूल्य घटेपछि सुन बजारमा आउने भएकाले विगत दुई ती वर्षदेखि ठूला मुलुकका धनाढ्यहरूले सुनको साटो डलर संकलन गरेर राख्ने सामान्य नियमले पनि सुन तस्करहरूलाई सहज भएको र त्यसको असर नेपाली मार्गमा परेको बताइन्छ । त्रिभुवन विमानस्थलबाट अवैध तरिकाले सुन भित्रियाउन कठिन भएकाले पनि तस्करहरूले तिब्बतको नाका प्रयोग गरेका हुन् ।

हाल भारतीय बजारमा सुन तोलामा नेपालको भन्दा १ हजार रुपैयाँ बढी छ । भारतीय बजारमा सुनको माग उच्च रहेकाले नेपालको भन्दा बढी मूल्य भए पनि तस्करीमा कुनै असर नगरेको नेपाली सुन व्यवसायी र सुरक्षा निकायको भनाइ छ । 

नेपालमा पहिलेदेखि नै तस्करी

नेपालमा धेरै पहिलेदेखि सुन तस्करी हुने गरेको छ । पहिले दुबई, थाइल्यान्ड र मलेसियाबाट सुन ल्याइन्थ्यो । हङकङबाट पनि धेरै पटक तस्करी भएको थियो । विमानस्थलमा सुरक्षामा केही कडाइ हुन थालेपछि चीनको तातोपानी नाकाबाट प्रयोग बढेको हो । स्रोतका अनुसार उच्च तहको मिलेमतोमा नीतिगत रूपमै सहज बनाएर र भन्सारमा ‘सेटिङ’ मिलाएर तस्करी हुँदै आएको छ । 

२०७१ कार्तिक १६ गते आईतबार

प्रजातान्त्रिक योद्धा ‘स्मृतिनारायण चौधरी’

स्मृति नारायण चौधरी ।

द एक्सक्लुसिभ सम्वाददाता

जनकपुरधाम............

२००७ साल अषाढ १२ गते नगराइन गाविस जटही गाउँमा स्मृति नारायण चौधरीको जन्म भएको थियो । जटहीको प्रावि स्कुलमा ३ पास गाउँ नजिकै रहेको सीमावर्ती भारत विहारको उमगाउँ स्थित दिनदयाल उच्च माविबाट सन् १९६८ मा उनले निमावि शिक्षा र एसएलसी उत्तीर्ण गरे । त्यसपछि आइएससी पढ्नका लागि मधुवनीको आर.के. कलेजमा भर्ना भए । त्यही बेला पञ्चायत व्यवस्थाको विरुद्ध निर्वासित भई आन्दोलन चलाईरहेका नेपाली कांग्रेसका विशेश्वर प्रसाद कोइराला सन् १९६८ मा दरभंगा आएका थिए । दरभंगाको राजेन्द्र भवनमा कांग्रेसले मिटिङ डाकेको थियो । स्मृति पनि उक्त वैठकमा सहभागी भए । त्यहाँबाट फर्किए पछि उनलाई मधुवनीमा नेपाल विद्यार्थी संघको अध्यक्ष बनाइयो । आइएससी उत्तीर्ण गरी विएससी गर्न उनी सितामढीको गोयन्का कलेजमा नामाङकन गराए । सन् १९७७ मा भारतमा जयप्रकाशले इन्दिरा गान्धीको इमरजेन्सी विरुद्ध आन्दोलनको विगुल फुकेका थिए । त्यही आन्दोलनमा सहभागी हुन उनी परीक्षा छोडेर बनारस होमिए । त्यहाँ जयप्रकाशको आन्दोलनमा सक्रिय सहभागिता जनाएर उनी फर्केर राजनीति शास्त्रमा स्नातक उत्तीर्ण गरे । भारत विहारको सितामढीमा उनी स्नातक गरिरहेका बेला बासु कोइराला नेपाली कांग्रेसका नेता संगठन निर्माणमा सक्रिय थिए । सन् १९७१ मा स्मृतिलाई वासु कोइरालाले कांग्रेसको साधारण सदस्य बनाइदिए । हुन त उनलाई कांग्रेस बनाउन गाउँमा तत्कालिन सेनाले गरेको दमनले पनि उत्प्रेरित गरेको थियो । प्राथमिक शिक्षा हासिल गरिरहेकै बेला उनकै गाउँका एक जना गणतन्त्रवादी विद्यार्थी नेता दुर्गानन्द झाले २०१८ सालमा राजा महेन्द्रलाई लक्षित गर्दैै बम प्रहार गरेका थिए ।  बम काण्ड भएपछि जटहीमा शाही सेनाको क्याम्प नै स्थापित गरियो । स्मृतिका हजुरबा र  गाउँका अन्य मान्छेहरुलाई  समातेर लगेका थिए तत्कालिन सेनाले । त्यसैले पनि उनलाई बाल्यकाल देखि नै कांग्रेसमा लाग्नुपर्ने माहौलले पनि उत्प्रेरित गरिरहेको थियो ।

कांग्रेसको सदस्यता लिईसकेपछि बनारस पुगी विपी कोइराला र गिरिजा प्रसाद कोइरालासँग उनको सम्पर्क बढ्न थाल्यो । त्यतिबेला नेपाली कांग्रेसले पञ्चायत व्यवस्था विरुद्ध हतियारको राजनीतिलाई अगाडी बढाईसकेको थियो । विपीले स्मृतिलाई हतियार व्यवस्थापन र तराईको धनुषा, महोत्तरी, सर्लाही सबै जिल्लाहरुमा हतियार तथा बारुद आपुर्ति गराई तत्कालिन प्रशासनका विरुद्ध एक्शन गर्न विभिन्न यूवा नेताहरुलाई जिम्मा दिइयो । र, तिनीहरुले एक्सन पनि गर्थे । त्यही दौरान कांग्रेसी नेता सरोज प्रसाद कोइरालाको भारत विहारको मधुवनीमा गोली हानी हत्या भयो । गिरिजाबाबु सरोजबाबुको हत्या पछि मधुवनीमा आउँदा तिमीले सम्हाल्नु पर्छ भनेर भनेका थिए । त्यसपछि आन्दोलनका कममा पर्चा छपाउने, वम दिने, हतियार दिने सम्पुर्ण अप्रेशनको जिम्मेवारी उनलाई दिइएको थियो । स्मृति र सरोज प्रसाद कोइराला पटक पटक हतियार किन्न, नागालैण्डका एक जना यूवक वम बनाउने र हतियार त्यही तिर गिरिजाबाबुले किन्ने गरेका थिए । सिक्सर, कटुवा, चाइनीज म्यागजीन (केही मात्रामा) किन्ने गरिन्थ्यो । गौरी शंकर सिंहलाई चाइनिज म्यागजीनले नै हत्या गरिएको थियो ।

गिरिजाबाबुले यो बम हो, यसरी पिन झिकेर, फाल्नु पर्छ भनेर सिकाउँथे । एउटा कागजको ढुङ्गा बनाई पानीमा राखेर आगो लगाइदिन्थे । अनि कोइरालाले भन्थे, पुलिस आउँदा यसरी नै एक्सन गर्नुपर्छ । बनारसमा उनलाई राइफल कसरी चलाइन्छ भन्ने त्यही बैठक स्थलभन्दा उत्तर एउटा कोठामा लगेर गोली भर्ने, हतियार चलाउने प्रशिक्षण दिएका थिए । त्यसपछि चौधरीले हतियार चलाउने प्रशिक्षण विभिन्न कार्यकर्ताहरुलाई सितामढीको उखुको खेतमा लगेर दिने गरेका थिए ।

गणेश तिवारी नेपालीलाई महोत्तरी, विमलेन्द्र निधिलाई धनुषा, हरिहर विरहीलाई सिन्धुली, अशोक खनाल, धिरेन्द्र श्रेष्ठ र रामचन्द्र रायलाई सर्लाहीमा एक्सन गर्ने जिम्मा दिइएको थियो ।  ती सबै कमाण्डरहरुलाई स्मृतिले बनारसबाट हतियार तथा बारुदहरु उपलब्ध गराउने गर्थे । २०३० पुष १ गते नेपाली कांग्रेसले कालो दिवस मनाउने क्रममा थापा उपनाम रहेको एक जना कैदी बन्दीलाई स्मृतिले सर्लाही जेलबाट भगाएका थिए । भिठ्ठामोडमा एक्सन गर्न गएका रामजीवन सिंहको हातमै बम पड्केको थियो । उनी घाइते भएपछि मटिहानीमा लगी उपचार गराइएको थियो । केशव कोइरालाले सर्लाहीको बैंक लुटने योजना वनाएको थियो । त्यसको लागि केशवलाई स्मृतिले हतियार पनि दिएका थिए । तर, त्यहाँ केशवका एक जना साथी वैंकको काउन्टरमै पक्राउ परे । बैंक म्यानेजरले मेरो जागिर नै जान्छ, नलुट्नुस भनेर भनेपछि तिनीहरु बैंक नलुटिकनै फर्किए । फर्किएर उनीहरु मटिहानी पुगे । मटिहानीमा थानामा वम प्रहार गर्दा प्रहरीको जवाफी फायरिङमा केशव कोइराला मारिए । सर्लाहीमा प्रहरी हवलदार गौरी शंकर सिंह (लखौरी निवासी) उनीहरुको कारवाहीमा मारिएका थिए । त्यसपछि गणेश नेपाली प्रहरीको वान्टेड सूचीमा परी सितामढी क्याम्प आए । त्यहाँ क्याम्प पनि अस्त व्यस्त थियो । भारतमा पनि त्यहाँको सरकार सन् १९४८को फोरेन एक्ट अनुसार कुनै पनि अपराधिहरुलाई सीमाको ५० किलोमिटर भित्र रहन नदिने निर्णय गरेका थिए । बनारस, मुझफ्फरपुर, मधुवनी सबै ठाउँका क्याम्पहरु अस्तव्यस्त भए । ” त्यसपछि स्मृति जगर्नाथ आचार्य, हरिहर विरही, रामचन्द्र तिवारी मुझफ्फरपुर क्याम्पमा वस्न थाले । त्यहाँ कहिलेकाँही वासु कोइराला पनि आउने गर्थे । त्यहाँबाट क्याम्प संञ्चालन गरिन्थ्यो । तर, भारतमा इमरजेन्सी लागु भएपछि उनीहरुलाई धेरै गाह्रो हुन थाल्यो । खान, पिउनमा समेत अप्ठयारो हुन्थ्यो । गिरिजाबाबुले प्लेन अपहरण गरिसके पछि एक जनालाई मासिक एक सय रुपैयाँ (भारु) दिनुहुन्थ्यो । त्यसैमा वस्नु पर्ने, खानु पर्ने, लाउनु पर्ने सबै व्यवस्था गर्नुपथर््यो । त्यहाँ मुझफ्फरपुरमा रामकुमार शर्मा भन्ने व्यक्तिको घर स्मृतिले भाडामा लिएकाा थिए । त्यहाँ गिरिजाबाबु आउने गर्थे । नेपाल भारत मैत्री संघ नामको कांग्रेसीहरुले त्यहाँ संगठन गर्न थाले । धेरै वलियो संगठन बन्यो । स्मृतिका अनुसार उक्त संगठन बनाउनुमा सबैभन्दा वढी देन स्मृतिको र हरिहर विरहीको थियो । हुन त रामचन्द्र तिवारी पनि संगठन निर्माण गर्न कहिले काँही आउँथे । धेरै ताकतवर संगठन बन्यो । जसमा भारतकै ५ सय जति व्यक्ति सदस्य बने । सबै जना बौद्धिक वर्गका महन्थ श्याम सुन्दर दास (एमपी भइसकेका) वकिल, प्राध्यापक लगायतका व्यक्तिहरु सदस्य बनेका थिए ।  विपी कोइरालालाई बोलाउनु पर्छ भनेर उक्त संघले निर्णय गरियो ।  साइन्स कलेजमा कार्यक्रम आयोजन भयो । विपी बनारसबाट पटना आउनु भयो । त्यो समयमा इन्दिरा गान्धी प्रधानमन्त्री र उमाशंकर दिक्षित गृह मन्त्री थिए । भारतीय प्रशासनले विपीलाई पटनामै रोक्यो । पटनाबाट प्रशासनले आउनै दिएन । त्यतिबेला भारतीय सरकार पनि कांग्रेसको विरुद्धमा थियो । स्मृति गणेश नेपाली सबैलाई थुनेको थियो । उक्त कार्यक्रममा विपी आउन नसके पछि गिरिजाबाबु आए । त्यो कार्यक्रममा नेपाल सरकारको पनि निगरानी थियो । मान्छे कार्यक्रममा जानबाट पनि डराउँथे । तर पनि धेरै मानिसहरु जम्मा भएका थिए ।

जव सरोज प्रसाद कोइरालाको हत्या भयो, गिरिजा प्रसादले आर्मस रिभोलुसन सुरु हुन्छ भनेर भनेका थिए । पुष १ गते वम हतियार कार्यक्रमहरुलाई दिने जिम्मा स्मृतिको थियो । सितामढीबाट बम बनाउन जान्ने मानिसलाई स्मृतिले लिन फर्विसगन्ज पुगे । तर गल्तीले स्मृतिले अर्कै टूेन समातेका कारण वर्धमान पुगे । राती ८ वजे फेरी सियालदह आई अर्को टूेन समाति कटिहार र कटिहारवाट अर्को टूेन समाति  पुर्णिया हुँदै पुगेका थिए । गिरिजाबाबुलाई धेरै चिन्ता भइरहेको थियो, कि स्मृति कता हराए । त्यो मानिसलाई त्यहीं छोडेर उनी रातारात सितामढी फर्के ।

ओखलढुङ्गामा एउटा घटना भयो । नेपाली कांग्रेसका धेरै भेटूान कार्यकर्ताहरु मारिए र थुनिए । स्मृतिको आत्मीय मित्र रामलक्ष्मण, पदमप्रकाश पुरी, महेश कोइराला लगायत मारिए । यज्ञ थापा पक्राउ परे । जो पछि मरे । एकातिर भारतमा भारतीय सरकारले अत्यधिक कडाई गरेको थियो, अर्को तिर नेपालमा पनि कांग्रेसी कार्यकर्ताहरु थुनामा पर्न थाले पछि विपीलाई धेरै ठुलो धक्का पुगेका थियो । अनि ए गिरिजा अब आर्मस रिभोलुसन वन्द गर भनेर भन्नु भयो । स्मृति, विरही र रामचन्द्र तिवारी तिनै जना वनारस पुगे । उनीहरु आर्मस लिएरै गएका थिए । अन्य कार्यकर्तालाई आर्मस दिलाउनका लागि हतियार साथमा लिएर उनीहरु गएका थिए । तर, विपीले अनि भन्नु भयो,( अव यो हतियारको काम हुँदैन । अव मैले अर्को पोलिसी लिएको छु । राष्टिूय मेलमिलापको नीति । देश भित्रै वसेर शान्तिपुर्ण आन्दोलन गर्ने भनेर । त्यो बेला रामराजाप्रसाद सिंह पनि आएका थिए, वनारसमा । सिंहको डेरा थियो सारनाथमा । स्मृति पनि सारनाथमा उहाँकै डेरामा वसेका थिए । रामराजाले विपीलाई रोक्दै भनेका थिए,‘ तपाई नेपालमा कहाँ गइरहनु भएको छ ? राजा त यति क्रुर छन कि टुँडीखेलमा तपाईलाई गोली मार्दिन्छ ।’ किन भने त्यो समयमा स्पेनमा फ्रेन्कोलाई फाँसी दिइएको थियो,फ्रेन्को जस्तो हाल तपाईको पनि राजाले गरिदिन्छ भनेर रामराजाले भन्दा विपीले यस्तो जवाफ दिएका थिए ।” राजाको त्यति तागत छैन, कि मलाई मार्छ ।”

अनि राष्टिूय मेलमिलापको नीति अनुसार सबैभन्दा पहिले स्मृति, हरिहर विरही र रामचन्द्र तिवारी जनकपुर आए । त्यो बेलामा उनीहरुको क्याम्प दरभंगामा थियो । ३० दिसम्बर १९७६ मा टूेन समाति जयनगर हुँदै उनीहरु नेपाल आए । उनीहरुले सरेण्डर गरेनन् । पछि विरहीजी पक्राउ पर्नु भयो, तिवारीजी पनि पक्राउ पर्नु भयो ।

२०३३ मा जनकपुर आएपछि, २०३४ सालमा स्मृति पनि पक्राउ परे । विमलेन्द्र निधि र स्मृति राजाको जन्म दिन माघ १४ मा छुटे । फेरी २०३५ वैशाख ८ गते नेविसंघको स्थापना दिवसको अवसरमा पक्राउ परेपछि १० जेष्ठमा जनमत संग्रहमा घोषणा भयो । २५ गते उनीहरु छुटेका थिए ।

२०५२ सालमा स्थानीय निकायको चुनाव थियो । दामोदर उपाध्यायलाई जनकपुर नगर प्रमुखको रुपमा टिकट दिइनुपर्छ भन्ने स्मृतिको चाहना थियो । अनि विमलेन्द्र निधि दिगम्बर रायलाई टिकट दिलाउन चाहन्थे ।  तर पनि स्मृतिले गिरिजाप्रसाद कोइरालालाई जे भन्थे त्यही हुन्थ्यो । पार्टीले अन्तमा दामोदरलाई नै टिकट दियो । त्यसपछि विमलेन्द्र निधिले बजरंग साहलाई वागी उम्मेदवार खडा गरे । लिला कोइराला (मैया भाउजु) ले बजरंग साहलाई समर्थन गर्यो । दामोदर चुनावमा हा¥यो । स्मृति भन्छन, जनकपुर नगरपालिकामा कांग्रेसले मेयर पद कहिल्यै जित्न सकेको छैन । सधै बागी र स्वतन्त्र उम्मेदवारहरु नै जितिरहेका छन् । त्यसबेला धनुषामा कांग्रेसले ३७ वटा गाविसहरुमा गाविस अध्यक्ष जितेको थियो । त्यसैगरी जिविस सभापतिमा रामसरोज यादव, उपसभापतिमा दीपनारायण महत्तो र १७ वटा इलाकाहरुमध्ये ८ वटा इलाका सदस्य समेत कांग्रेसले जितेको थियो । स्मृति भन्छन,“मैले लीला कोइराला, रामवरण यादव, आनन्द ढुङ्गाना, विमलेन्द्र निधि समेतलाई पटक पटक सहयोग गरेको छु, तर मेरो लागि कसैले पनि केही सहयोग गर्न सकेको छैन ।

धनुषामा पार्टीको संगठन थिएन । २०३६ सालमा भिष्म जंग केसीलाई धनुषामा पार्टीको सभापति बनाइयो । उक्त कमिटीको जिल्ला सदस्यमा स्मृति पनि राखियो । त्यसपछि १४२ जना भुमिगत अवस्थामै क्रियाशील सदस्य बनाइएको थियो । २०४६ पछि शिवधारी यादव र आनन्द ढुङ्गाना वीच प्रतिस्पर्धा भयो ।  वृषेशचन्द्र लाल, गिरिश चन्द्रलाल शिवधारी यादवको पक्षमा थिए भने स्मृति, विमल सबै आनन्द ढुङ्गानाका पक्षमा थिए । त्यतिबेला रामसरोज यादवको कुनै पनि भुमिका थिएन । चुनावमा आनन्द प्रसाद ढुङ्गाना जिते । तर ढुङ्गानाको पहिले देखि नै विरामी परेका कारण उपचार गराउन दिल्ली गए । ढुङ्गानाले स्मृतिलाई कार्यवाहक सभापति वनाई दिल्ली गएका थिए ।

भारतीय नेता चन्द्रशेखर काठमाण्डौ आएका बेला स्मृति कार्यवाहक सभापतिको हैसियतमा सहभागी भएका थिए । त्यहाँ आनन्द ढुङ्गाना पनि दिल्लीबाट आएका थिए । त्यसपछि बहुदलको घोषणा भयो । फेरी उनलाई कार्यबाहक सभापति नै बनाइयो । त्यसपछि उनी निर्विरोध सभापति भए । त्यसपछि फेरी जिल्लामा उनी १ पटक सभापतिमा निर्वाचित भए । करिब १३ वर्ष उनी सभापति भए । २०५२ सालमा उनी धनुषाको पुर्वी(उत्तरी बेल्ट क्षेत्र नं. १ बाट सांसदमा पनि निर्वाचित भए । त्यसबेला उनी पार्टीका जिल्ला सभापति पनि थिए र उक्त क्षेत्रमा कांग्रेसको तर्फबाट कोही रुचाइरहेका थिएनन् । पहिले त त्यो क्षेत्र नक्सलाइटको क्षेत्र थियो । अनि त्यो क्षेत्रमा रामचन्द्र झाको वर्चस्व यति थियो कि शिवधारी यादवलाई हटाइदिन्थ्यो । कार्यकर्ताले भन्यो की झालाई स्मृति नारायण चौधरीले मात्र हराउन सक्छ भनेपछि पार्टीका केन्द्रिय सभापति गिरिजाप्रसाद कोइरालाले शिवधारीको नाउँ काटेर स्मृतिलाई उक्त  क्षेत्रबाट टिकट दिएका थिए ।

शहीदहरुको शालीक निर्माण गर्ने उनको ठुलो चाहना थियो । प्रधानमन्त्री देखि पार्टी सभापति गिरिजा प्रसाद कोइराला, स्वास्थ्य मन्त्री रामवरण यादव मन्त्री लिला कोइरालालाई भन्दा पनि रुपैयाँ कसैले दिएनन । दूर्गानन्द झा आफ्नो गाउँकै भएकाले (गाउँमा) र सरोजबाबु सँग धेरै काम गरेकाले उनको शालीक पिडारी चौकमा निर्माण गर्ने उनको ठुलो इच्छा कसैले सुनेन । नरपतिगन्जमा सूर्यनारायण सिंहको स्टेच्यू उनले देखेका थिए, मधुवनीबाट चुनाव लड्दा स्मृतिले सिंहलाई मद्दत समेत गरेका थिए । समाजवादी पार्टीका नेता सिंहको चौधरीमाथि ठुलो प्रभाव परेको थियो ।

त्यसैले स्मृतिनारायण चौधरीले आफ्नै पहलमा चन्दा जटाई जटहीमा शहीद दूर्गानन्द झाको शालीक सहित शहीद गेट निर्माण गरे । पिडारी चौकमा कसैले सहयोग नगरेपछि उनले सरोज कोइरालाको शालीक निर्माण गर्न सकेनन् ।

सांसद भएको बेला पनि शहीदको काम गर्नुपर्छ भनेर उनले इनरवामा शहीद कामेश्वर कुशेश्वर हल्ट निर्माण गराए । यदुकोहा सम्म वस जाँदैन्थ्यो, सडक मर्मत गराई वस पु¥याउने बाटो बनाए । धबौलीमा जिर्ण स्वास्थ्य चौकी निर्माण गरे । हुलाकी सडकको कुरा उनले नै उठाए । यदुकोहामा विद्युतको सव स्टेशन उनले पाइपलाइनमा लगे । विशेश्वर यादव, सुरेश चौधरी लगायत १०÷१५ जना डेलिगेशन लिएर गिरिजाबाबुलाई भेटेर हुलाकी सडक निर्माण गर्नुपर्छ भनेर भनेको थिए । २०५७ मा भारत सरकारसँग एग्रीमेन्ट पनि भयो तर भारतले ध्यान दिएका छैन । महेन्द्रनारायण निधिलाई उनी प्रेरणाको स्रोत मान्छन् । किनभने दुवै जना एकै गाविसका वासिन्दा हुन । चौधरी भन्छन,“ निधीजी गाउँ आउँदा मलाई बोलाउनु हुन्थ्यो र, सँगै बसेर घण्टौं कुरा गर्नुहुन्थ्यो । उहाँ डायरी पनि लेख्नुहुन्थ्यो । मलाई विश्वास छ उहाँले आफ्नो डायरीमा मेरो धेरै चर्चा गर्नु भएको होला । म सभापतिका चुनाव लड्दा मेरो विरुद्धमा उनी भोट खसाल्दैनथे त र साथीहरुले उहाँलाई वाटोमा घेरेर भोट दिलाउन लगाए ।”

जनमत संग्रह भएपछि स्मृति र स्मृतिले नै कांग्रेसको सदस्यता दिएको रामसरोज यादव खासगरी ३ नं. क्षेत्रमा धनुषामा घुमे । गाउँ गाउँमा बहुमत प्रचार प्रसार समिति गठन गरेका थिए । चौधरी भन्छन,“ हालसम्म पनि त्यही संगठनले काम गरिरहेको छ । त्यहाँबाट शिवधारीजी लगायत थुप्रै व्यक्तिहरु संगठनमा आएका थिए । कार्यकर्ता संगठनको वलमा उनी शक्तिशाली मानिन्थे ।

स्वाभीमानी मान्छे भएका कारण नेताको चाकडी नगर्नु आफ्नो ठुलो कमजोरी रहेकाले नै आफु केन्द्रमा केन्द्रिय पद पाउन नसकेको उनको गुनासो छ । अहिले आफु विमार भएपनि कसैलाई भन्न नगएको उनी बताउँछन् । अरुलाई मन्त्री बनाउन उनी सिफारिस गरिदिन्थे तर उनी आफु कहिल्यै मन्त्री बन्न सकेनन् । रामवरण यादव, लिला कोइराला, आनन्द ढुङ्गाना सबैलाई मन्त्री बनाउन गिरिजाबाबु कहाँ आफुले सिफारिस गरेको उनले बताए । धनुषामा मात्र नभएर पुर्व देखि पश्चिम सम्म आफ्नो सर्कलका मान्छेहरुको लागि सिफारिस गर्ने गरेको उनी बताउँछन् ।

जुनबेला महेन्द्रनारायण निधी महामन्त्री थिए, २०५२÷०५३ मा ५ हजार ५सय क्रियाशिल सदस्य बनाएका थिए । डायविटीज र ब्लडसुगरका प्यासेन्ट उनी छँदैथिए । राष्टिूय मेलमिलाप दिवसमा गौर उनी गएका थिए । २०६८ पुषमा उनको आमाको देहान्त भयो । खबर भएपछि उनी गाउँ आई दाहसंस्कार भयो । हिन्दु परम्परा अनुसार उनलाई नुन वार्न भनियो, विहानै जटही पुगी साँझ जनकपुर आउने गर्यो उनी । एकाएकको दिन पानी परेको थियो, उनलाई धेरै जाडोले सतायो, मान्छेहरु भोजवतेरमा लागेका थिए । उनलाई खप्न नसकेपछि उनलाई जनकपुर ल्याइयो, अस्पतालमा उपचार गराइयो । परिवारजनले थप उपचारका लागि प्लेनबाट काठमाण्डौ  पठाए । विमानस्थलबाट सिधै ओम नर्सिङ होममा लागियो । उनको खुट्टा चल्न छोडेको थियो । त्यतिबेला मात्र उनलाई महसुस भयो कि उनी प्यारेलाइज्ड भइसकेका छन् । २ दिन पछि उनको बोली बन्द भयो । अनी उनले डाक्टरलाई भने जसरी तपाईको आला महत्वपुर्ण छ त्यसरी मेरो लागि बोली नै महत्वपुर्ण छ । अव कसरी काम चल्छ ? बुवा, आवाज भान्छ, आउँछ भनेर डाक्टरले सम्झाए । ३ दिन पछि मस्तिष्कघात भएको र प्यारालाइज्ड भएको चिकित्सकले ठहर गरिसकेपछि अव यहाँ उपचार हुँदैन, कोठा जानुस भनेर चिकित्सकले भन्यो । त्यहाँ छोरी ज्वाइँको घरमा उनी वसे । फागुनमा मात्र उनी आफ्नो डेरामा आए । त्यसपछि दिल्लीमा उपचार गराए । अहिले नर्भिक अस्पतालको पंकज जालानले उनको उपचार गर्दैछ । अहिले सुगर र प्रेसर ठीक भए पनि कष्ट धेरै भइरहेको उनी बताउँछन् । चुनावमा विमलजीले तपाई सभाषद भइहाल्नु हुन्छ भनेर भन्नु भयो, अनि मैले विमलजीको लागि गाउँ गाउँमा गएर प्रचार प्रसार गरें र जिताएँ । उनले प्रचारका क्रममा एक ठाउँमा होइन धेरै ठाउँमा के भन्नु हुन्थ्यो भने म त पछि सभाषद होउँला तर स्मृतिजी सभाषद भइसक्नु भयो ।  समानुपातिकमा त पक्का पर्नुहुन्छ । देशमा प्रजातन्त्रको बहालीको लागि ४ वर्ष निर्वासित जीवन र पटक पटक गरी ६ वर्ष जेल जीवन विताईसकेका चौधरी भन्छन,“ सांसद हुन मलाई कुनै रहर छैन, म त निर्वाचित सांसद भईसकेकै हुँ । तर, अहिले सभाषद भइदिएको भए स्वास्थ्य उपचारको लागि व्यवस्था हुन सक्थ्यो । अहिलेको राजनीतिमा त सबैले बाघकै शिकार गर्छन, श्यालको शिकार कसैले गर्दैन ।”

 साढे ५ बजे उठेर ६ बजे सम्म कायाकैरण समाचार सुनेर, भक्ति धुन, ७ बजे सम्मको कान्तिपुरको समाचार सुनेर एक गिलास दुध खाई उनी शौचालय जान्छन् । त्यसपछि मुर्ली चौकमा गएर एक कफ चिया खाई एउटा कान्तिपुर पत्रिका लिई घरमा फर्किन्छन् । हिमाल, नेपाल, पुस्तकहरु पढ्छन् । अहिले उनी विजय कुमारको खुशी र प्रशान्त झाको पुस्तक पढिरहेका छन् । बेला बेलामा कार्यकर्ताहरु आउँछन्, भेट गरेर जान्छन् । काठमाण्डौमा रहेका बेला विमलजी पनि २ पटक आउनु भयो , स्मृति बताउँछन् । उनी आफै नुहाउँछन्, धोवीबाट कपडा सफा गर्न लगाउँछन् । फिजियो थेरेपी गर्छन् । उनको श्रीमति पनि विमार छन् ।

२०७१ कार्तिक १६ गते आईतबार

मधेस ः मोदी भ्रमण, एमाओवादी–मधेसवादी मोर्चा -किरण कर्ण

किरण कर्ण

वाक् तथा स्वतन्त्रताको हनन गर्दै आएको राज्यले मधेसलाई स्वीकार्न नसकिरहेको बेला मोदीको भ्रमणले नेपाली राजनीतिको कोसेढुंगा दाउपेचसंगै अघि बढेको छ । चरम संक्रमणकालको शिकार भएको नेपाल जस्तो मुलुकमा संविधान निर्माण हुनेमा शंका अबल रुपमा कायमै रहेको छ । संविधान निर्माण पहिलो संविधानसभाले गर्न नसकेको भन्दै दोश्रो पटक पुनः निर्वाचन गरी संविधान निर्माण गर्न अब मात्र ३ महिना बाकी रहेको छ ।   

यता संक्रमणकालिन मुलुकमा भने विभिन्न तरहका अन्तर्राष्टिूय कार्यहरु तथा चलखेलहरु हुने क्रम पनि त्यतिकै रुपमा जारी रहेको छ । संघीयता, राज्य पुनःर्संरचना, निर्वाचन प्रणाली तथा पहिचान सहितका अन्य मुद्दाहरु भने यसपालीको दोश्रो संविधान सभाका सभासदहरुले समेत यी विषयमा कुनै किसिमका निर्विवाद रुपमा समाधान गरी निर्णय लिन सक्ने अवस्था देखिदैन । 

एकातरी मुलुकमा संविधानको समस्या रहि रहेकै बेला बेलाबखतमा विभिन्न किसिमका वैदेशिक तथा घरेलु अड्चनहरु दिनानुदिन बढ्दो रुपमा देखिएको छ । नेपालको तरल राजनीतिकका कुटिल खेलाडीका रुपमा मानिएका दुई छिमेकी मुलुकले देश नेपाललाई आफ्नो प्रत्यक्ष वा परोक्ष रुपमा नियन्त्रणमा राख्ने ति दुई देशका वा अमेरिका लगायत शक्तिशाली देशको चाहना नै रहेको जस्तो देखिन्छ । किनभने हाम्रो जस्तो मुलुकलाई समाजिक संजालकै रुपमा पनि ति देशहरुले बहुत सहज ढंगले प्रयोग गरेको इतिहास साक्षी नै छ । संविधान निर्मांणका क्रममा विभिन्न जातिय समुदाय तथा पिछडिएकाहरुले आफ्नो पहिचान सहितका अधिकार खोज्नु जायज नै हो । अब बन्ने संघीयता सहितको संविधानमा लिपिबद्धका लागि र अधिकार प्राप्तिका लागि आन्दोलन गर्नु पनि अधिकार नै हो । तर सो आन्दोलनको क्रममा राज्यले संकिर्ण मानसिकताबाट काम गरेमा अधिकारका लागि आन्दोलन गर्ने आन्दोलनकारीहरुलाई नै आतंकवादी देखिनु स्वाभाविकै हो । त्यसैले कांग्रेस(एमाले नेतृत्वको सरकारले चन्द्रकिशोर राउतलाई पक्राउ गरी यस नेपाल देशमा मधेस नै नरहेको पुष्टि गर्न खोजेको छ । 

मुलुकमा राजतन्त्र देखि अहिले गणतन्त्र सम्म आउदाँ समेत कांग्रेस(एमालेको द्वैध चरित्र तथा द्वैध रवैयाकै कारणले यी दलहरुले कहिले राजालाई त कहिले कार्यकर्ता तथा आफ्नै पार्टीलाई समेत झुक्याउदैँ आएका छन् । समग्रमा भन्नु पर्दा कांग्रेस(एमालेको दलाली चरित्रकै कारणले गर्दा यस देशले परिवर्तनको कोल्टो फेर्न सकेको छैन । 

अहिले संक्रमणकालिन अवस्थाको लाभका लागि कांग्रेस(एमाले तथा एकीकृत माओवादी(मधेसवादी दलहरुको अलग अलग झुण्ड आ(आफ्नै राग अलापि रहेका छन् । जसले गर्दा यी दलहरु संविधान निर्माण प्रक्रियालाई पुनः असफल पार्ने रणनीति स्वरुप सत्ता र सरकारको खेलमा लागि परेको छ । कांग्रेस(एमाले सहितका सत्ताधारी दलहरुले पहिचान सहितको संघीयता तथा राज्य पुनःसंरचनाको सवालमा आनाकानी गरिरहेको छ । त्यसैगरी एमाओवादी(मधेसवादी दलहरु बदलाको भावनाकै कारण अदुर्दर्शी रुपमा सत्ताकै लागि हानथाप गरेको देखिन्छ । सत्ताको लुछाचुडीले संविधान नआउने करिब पक्का पक्की जस्तै छ । 

तर कांग्रेस(एमालेले भने मधेस विनाको देशको कल्पना गर्न खोजे ठुलै गल्ती गर्ने छ र यिनीहरुको लागि दुर्भाग्य हुने छ भन्नेमा कुनै दुई मत छैन । तथापी यि सबै राजनीतिक दलहरुको ध्यान मोदी भ्रमणमा केन्द्रित हुन थालेकाले संविधान निर्माणमा पक्कै पनि मजबुत सहयोगको अपेक्षा यि दलहरुले गरेको आभाष हुन्छ । 

अहिले नेपालमा सार्क सम्मेलनलाई लिएर विशेष गरी भारतका प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीलाई निकै महत्वका हेरिएको छ । उनको यसपालीको भ्रमणले स्थानीय स्तर देखि राष्टिूय तथा अन्तर्राष्टिूय स्तरमै भारतीय प्रधानमन्त्री मोदीलाई नियाली रहेको छ । उनको जनकपुरधाम भ्रमण तथा लुम्बिनी भ्रमणले स्थानीयवासीले समेत निकै आशाका साथ उनी माथि नजर लगाएर प्रतिक्षारत्त रहेको छ । जनकपुरमा धार्मिक मठ मन्दिर तथा नगरका मुख्य सडकहरु समेत मर्मत सम्भार गर्ने क्रम जारी छ । उनको यात्रा पूर्व नै मुलुकको राजनीति घटनाक्रममा मोदीको आगमनको प्रभाव देखिन थालेको छ । 

नेपाली शासकले मधेस माथि विभेद र हस्तक्षेपकारी नीति लिई विभिन्न खाले दमन गरी रहेको बखतमा मोदी भ्रमणलाई मधेसीहरुले निकै चासो दिएको छ । हुन त भारत सरकारले धनुषा, महोत्तरी सहितका अन्य जिल्लाहरुमा संचालन गरेके प्रोजेक्टहरु पटक पटक असफल भईसकेका छन् । तर पनि भारतले आँखा चिम्लेर केहि सिमित भरौटे(ठेकेदारहरु माथि लगानी गरेको कांग्रेस ईतरका दलहरुले आरोप लगाउने गरेको छ । 

सार्क सम्मेलनको तयारीमा जुटेको नेपाल सरकार संविधान निर्माणमा कुनै किसिमको जोखिम नलिई कनै आफु अनुकुल संघीयताको प्रारुप तयार गरी पुनः नयाँ किसिमको विभेद लाद्ने दाउँ देखिएको छ । सत्ता मोहमा फसेकाले संविधान सभामा रहेका दलहरु पनि सत्ताको लागि जस्तो सुकै जोखिम लिन सक्ने मानसिकतामा रहेको छ । 

नेपालको पहिलो पटकको भ्रमणको बेला भारतीय प्रधानमन्त्री मोदीले दिएको मन्तव्यमा समेत उनले मधेस शब्दलाई कुनै वास्ता गरेको देखिएन । जसका कारणले मधेसवादी दलहरु पनि हैरान नै भए । मधेसी दलहरुसंगको भेटघाट पश्चात मात्रै मधेसी दलहरु केहि मात्रामा भए पनि खुसी जस्तै देखिएका थिए । हुन त यसपाली मोदीको भ्रमण मधेस केन्द्रित छ । यसले पक्कै पनि मोदीको प्रभाव उनको आगमन देखि नै उनको प्रभाव उनी गइैसके पछि पनि रहि रहने छ । उनको आगमनले नेपाली राजनीतिमा छाएको अन्यौलताले केहि रुपमा क्रमभंगता गर्ने निश्चित देखिन्छ । विशेष गरी मधेसवादी दल तथा “सिके प्रकरण”ले राहत पाउने आशा लिएको छ । र उनको मधेस भ्रमणले अबको मधेसी दलको बाटो समेत निर्धारण हुन सक्ने छ । तर सोको लागि आगामी दिनमा कांग्रेस(एमाले सरकारको रवैयामा पनि भर पर्ने छ । समानताका लागि मधेसलाई देश नै बनाउनु पर्ने तर्क गर्दै आएका चन्द्रकिशोर राउतलाई बोलेकै आधारमा राज्यले गिरफ्तार गरे । गिरफ्तार पश्चात देश भरि नै पुनः संघीयता सहितको आत्मनिर्णयको अधिकारको विषयको बहस भयो । तर मधेसवादी दलहरुले भने अहिले पनि यस मुद्दालाई बेवास्ता गरेको छ । जबकी यी मधेसवादी दलहरु नै पहिलो संविधानसभामा एक मधेस एक प्रदेशका लागि मधेस आन्दोलन भएको पुष्टि गर्दै आई रहेको थियो । तर मधेसवादी दलहरुले मधेसीहरुको अधिकारको लागि संघीयतामा आत्मनिर्णयको अधिकार खोज्नै पर्ने हुन्छ । अन्यथा संघीयतामा अन्य कुनै प्रदेश वा मधेसमा बन्ने प्रदेशमा पुनः मधेसी झैँ विभेद, दमन, अत्याचार तथा अन्याय हुदैन भन्ने के ग्यारेन्टी छ ? कांग्रेस(एमाले सरकारले महेन्द्र नीतिलाई आत्मसात्  गरी महेन्द्र पथमै अग्रसर  छ ।   तसर्थ यदी एमाओवादी(मधेसवादी दलहरु आफुलाई परिवर्तनकामी तथा मुक्तिकामी पार्टीको रुपमा अग्रसर भएमा मात्रै मुलुक र यी दलहरुको कल्याण हुनेछ । सोको लागि एमाओवादी तथा मधेसवादी दलहरुले संविधानसभा त्याग गर्न समेत तम्तयार हुनु पर्दछ । अनि मात्र नेपाली जनताले चाहेको संविधान ढिलो चाँडा बन्ने सम्भावना छ । 

२०७१ कार्तिक १६ गते आईतबार

छठ पूजा र वैश्विकरण- जिवेश झा

जिवेश झा

दिवालीको ठ्याक्कै छ दिन पछि मनाईने महापर्व छठको हिंदू धर्ममा विशेष महत्व छ । कार्तिक महिनाको शुक्ल पक्षको पञ्चमी तिथि (खरना) को  दिन,  दिन भरी व्रत रहि राती छठी माताको अराधना गरि  शंकल्प लिईन्छ र भोली पल्ट षस्टीका दिन पुनः ब्रत बसी छठी मातालाई बेलुकीको अध्र्य दिइन्छ । (

अथर्ववेदमा पनि  यो पर्वको उल्लेख गरिएको छ । यो पर्व वैज्ञानिक दृष्टिकोणबाट पनि  लाभकारी मानिएको छ । साँचो र सफा मनले माँगिने तमाम मनोकामनाहरु छठी माताले पुर्ती गर्छन भन्ने विश्वास धर्माबल्मबीहरुमा हुन्छ । ब्रत बस्ने महिलाहरु धन(धान्य, पति(पुत्र तथा सुख(समृद्धिबाट परिपूर्णता पाँउछन् भन्ने विश्वास गरिन्छ । छठ पूजाको इतिहासलाई केलाउने हो भने यसको प्रारंभ महाभारत कालमा कुँती द्वारा सूर्यको आराधना पुत्र कर्ण जन्मेको बेला गरिएको थियो । छठ देवी सूर्य देवको बहीनी हुन भन्ने मत हिन्दु दर्शनहरुमा भेटिन्छ । छठी देवीलाई प्रशन्न गर्न जलाशयको छेउमा गई सुर्यदेवलाई पुजा(आजा गरिन्छ । प्राचीन कालमा यो पर्ब नेपालको मधेश, बिहार, र  उत्तर प्रदेशमा मात्रै मनाईन्थ्यो । तर आजको दिनमा राजधानी काठमाडौंमा मात्रै सीमित नभएर बेलायतमा बस्ने मधेशी समुदाय लगायत उत्तर भारतियहरुले पनि छठ पर्व मनाउने गरेका छन् । छठ पर्वले वैश्विक मान्यता प्राप्त गरि सकेको छ र यसमा वैश्वीकरणको पनि राम्रै प्रभाव परेको छ । अतिताका दिनमा छठको शुभकामना आदान( प्रदान चिठी द्वारा गरिन्थ्यो भने आज मोबाईलबाट एस.एम.एस. गरेर शुभकामना व्यक्त गरिन्छ । छठको भुमन्डलिकरण यतिमा मात्रै सीमित छैन, फेशबुक लगायत बिभिन्न सामाजिक सञ्जालमार्फत पनि शुभकामना आदान(प्रदान गरिन्छ । छठका भिडियोहरु हामीले युट्युब नामक सामाजिक सञ्जालमा सजिलै हेर्न पाँउछौं । यस्ता प्रयासले छठलाइ ‘इन्टरनेट फ्रेन्डली’ बनाई दिएको छ । आजको यस ‘डिजिटल एज’

मा छठ ‘डिजिटलाईज’ हुनु हिन्दुहरुको लागि गर्वकै बिषय हो । यी पंक्तिकारले छठमा भुमन्डलिकरणको प्रभाव भन्ने शिर्षकमा एक वैयक्तिक अध्ययन नै गरेका थिए र उक्त शोधपत्र काठमाडौं विश्वविद्यालय, मिडिया अध्ययन भन्ने शंकायको ‘ग्लोबल मिडिया’ भन्ने बिषयको लागि तयार पारिएको थियो, जसमा प्राध्यापक

हेमराज काफ्लेको निरन्तर सहयोग यीनले पाएका थिए ।  श्रद्धा र भक्तिले मनाईने छठको महत्वबारे तमाम हिन्दु समाज परिचित छ भन्ने अबस्था आई सके ।

यो अबस्था अनायाशै आएको होइन, वैश्वीकरणको ज्वरो मुख्य कारक हुन । छठको व्रत बडो नियम ( निष्ठाले बसिन्छ । यो पर्वमा तीन दिनको कठोर उपवास (ब्रत) को विधान छ । पञ्चमीका दिन नुन रहित भोजन एक छाक ग्रहण गरि ब्रत

बसिन्छ, भने  षष्ठीको दिन निर्जल (पानी पनि नखाई) उपबासमा बस्छन । षष्ठीका दिन  अस्ताँउदो  सूर्यलाई  विधिपूर्वक पूजा गरि अघ्र्य दिने चलन छ। सप्तमीका  दिन प्रातस्काल नदी वा जलशयमा गई स्नान गरिन्छ र  उदाउँदो सुर्यलाई अघ्र्य दिएर जल ग्रहण गरेर व्रत तोड्ने चलन छ । अध्र्य छठी मातालाई चढाईने फल, र प्रसाद द्वारा नै दिईन्छ । भगवान सूर्यको यस पावन व्रतमा शक्ति र ब्रह्म दुबैको उपासना गरिने भएकोले  फल एकै साथ प्राप्त हुन्छ भन्ने बिश्वास गरिन्छ । त्यसैले यो पर्व

‘सूर्यषष्ठी’ को नामले  विख्यात छ । ब्रतालुले भुईमै सुत्ने गर्छन । 

पर्वको पहिलो दिन  ‘नहाय(खाय’ को दिन  पूजामा चढाईने तमाम सामान तयार गरिन्छ । दोस्रो दिन खरणा, जसमा दिन भरी उपवाशमा बस्छन ब्रतालुले, र राती भगवानलाई भेली, दुध र चामलबाट तयार पारिएको खिर प्रसाद स्वरु ग्रहण गरिन्छ। तेस्रो दिन ठकुवा, भुसवा पकाइन्छ र बेलुकी अस्ताउँदो सुर्यलाई

अध्र्य दिईन्छ जसलाई सौझका अध्र्य भनिन्छ । चौथो दिन उदाउँदो सुर्यलाई अध्र्य दिईन्छ र अध्र्य दिई सके पछि प्रसाद ग्रहण गरि खाना खाईन्छ जुन प्रक्रियालाई पारण भनिन्छ । भगवानलाई  मौसमी फल, केराको घरी, उँखु, , यो पर्वमा खास रुपले पकाईने  पकवान ठेकुआ, नारियल, मूला, सुथनी, अखरोट,

बदाम, नरिवल, रातो(पहेलो कपडा, , कलश जसको वरिपरी उखु उभ्याईएको हुन्छ, आदि गरि ६० जति प्रकारका बस्तुहरुको प्रयोग छठमा हुन्छ ।

बाँसको टोकरीमा तमाम पकवान जलाशयको किनारामा राखिन्छ । पुरूष, महिला, बच्चाहरुको टोलीले  यस प्रकारको सोहर गाँउछन ः 

काँचही बांस के बहिंगीया, बहाँगी  लचकत जाय

बाटही पुछ ए बटोहिया, ई भार किनकर जाय

अमरुख छ हि रे बटोहिया ई भार छठी माई के जाय

छठी मातालाई कोशी नदी बहुतै प्यारो छ, जसको बर्णन यो मुक्तकमा पाईन्छः

 रात छठि मईया गवनै अईली

 आज छठिया मईया कहवा बिलम्बली

 बिलम्बली ( बिलम्बली कवन राम के अंगना

 जोड़ा कोशियवा भरत रहे जहवां जोड़ा नारियल धईल रहे जहंवा  उंखिया के खम्बवा गड़ल रहे तहवां

छठ माताको एक लोकप्रिय गीत ः

केरा जे फरे घौद से ओई पर सुगा मँडराय

मारबौ रे सुगवा धनुष से, सुगा खसे मुरझाय

 उ जे खबरी जनइबो अदिक से सुगा देले जुठियाए

 उ जे मरबो रे सुगवा धनुक से सुगा गिरे मुरझाय

 उ जे सुगनी जे रोवे ले वियोग से आदित होइ ना सहाय

परनाको व्रतीले  व्रत तोड्छन, आसेपासे तथा कुटुम्ब, परिवारमा प्रसाद बावड्छन ।  वैज्ञानिक दृष्टिले पनि  सूर्यको पूजा गरिनु वा उनलाई  जल चढाउनु लाभदायक मानिन्छ । मिथिलामा हुन त प्रत्येक दिन सुर्यलाइ जल चढाईन्छ तर यस दिन खास रुपले सुर्यको पुजा गरिन्छ । छठ कहिले आँउछ त्यो बुझ्न यो शुक्ति हेरौंस जीतिया दसे दशमी, दशमी पाँचे कोजाग्रत, कोजाग्रत

पन्ूहे शुकराती (दिवाली), शुकराती छवे छैठ। यसै गरि अर्काे शुक्तिबाट पनि शाक्षात्कार होऔंस सुख शुकराती दियाबाती तकरे छवे छैठ ।

२०७१ कार्तिक १६ गते आईतबार