अजय अनुरागी
जनकपुरधाम.........................................................
मिथिला चित्रकला धेरै प्राचीन भएपनि मिथिलाञ्चलको गाउँ घरमा अब यसको प्रचलन घटदै जानु चिन्ताको विषय वन्दै गएको छ ।
बिबाह, व्रतवन्ध (उपनायन) मा भितेचित्र, लिखिया लेख्नु अनिवार्य नै हुन्थ्यो । त्यस्तै सम्पुर्ण माँगलिक साँस्कृतिक उत्सव समारोह, पूजा अर्चनामा समेत अरिपनको परम्परा लोप नभएपनि लोपोन्मुख अवस्थामा पुग्नु भने चिन्ताकै विषय बनेको देखिन्छ ।
मिथिला चित्रकलाको परम्परा तथा प्रचलनको स्वरुप अब आधुनिकतामा प्रवेश गरिसकेको छ । आधुनिक चित्रकला अर्थात अमूर्तकलाका साथै मिथिला पेन्टिङ्गको प्रर्दशनी स्वदेशमा मात्रै नभई विदेश सम्म लाग्ने गरेकाले आज व्यापारिक स्वरुप त ग्रहण गरेकै छ, यसको वजारिकरणको पहुँच भने वैश्वीकरणको रुप पनि धारण गर्न सफल भएको छ । मिथिला कलाको मूल्य पनि अब डलरमा हुन थालेको छ ।
यति हुँदा हुँदै पनि गाउँ घरमा यसको परम्परा भने उठान हुँदै गएको छ भने अर्को तर्फ मिथिला चित्रकलाको महत्व अब गाउँ घरका निरक्षर महिला सम्म मात्र नभई शहरको होटल तथा ठूला ठूला कारखाना, ठूल ठूलो भवनको चम्किलो भित्ताको शोभा बन्न पुगेको छ ।
वैश्वीकरणको प्रभाव मिथिला कलाक्षेत्रमा प्रष्ट देखिन थालिएको छ । कलामा हुनर, तालमेल तथा बिचारको सबैभन्दा बढी महत्व हुने गर्दछ । सवै दिन नया नवीन सोच्नु, सृजना गर्नु, फरक हेराइ तथा दृष्टिकोण हुनु कलाकारको लागि प्रमुख गुण हो । अहिले कला उपर व्यवसायवाद लादिएको छ । व्यावसायिक प्रतिष्ठान, सार्वजनिक तथा पर्यटकिय संस्था, समाजको उच्च दर्जाका व्यापारीहरुले यसलाई व्यवसायिकरण गर्ने तर्फ भरपुर प्रयास गर्दै आएका छन् ।
मिथिला चित्रकला लोकजीवनसंग गाँसिएको छ । दुर्लभ कला तथा संस्कृतिलाई कल्पना शक्तिका साथ लोकचित्रकला निर्माण गरि बजार तर्फ बढावा दिन खोजिएको छ । युवा कलाकारहरुको सृजना तथा चेतना बाजारवादी तर्फ उन्मुख हुँदा बैचारिक प्रतिक्रिया केही हदसम्म कमजोर भएको छ । बजारमा माँग बढन थालेपछि नव युवाहरुको प्रवेश फस्टाए पनि मिथिला पेन्टिङ्ग भने, मेड फर अर्डरमा मात्र सिमित भएको छ ।
त्रिभुवन विश्वविद्यालयका मैथिली केन्द्रीय विभागका सह प्राध्यापक परमेश्वर कापडीको विचारमा मिथिला कलाको संग्रहालय बनाई संरक्षण गर्नु अहिलेको प्रमुख आवश्यकता हो । व्यवस्थित रुपले संरक्षण तथा सम्र्वद्धन गर्दै मिथिला चित्रकलालाई बजारवाद तर्फ लग्न सकिए आगामी दिनमा मिथिला समाजले आर्थिक लाभ भने अवश्य नै पाउनेमा कापडी विश्वस्त छन् ।
बजारवाद
मिथिलाबासीले विशेष साधन तथा प्रशिक्षणको अभावमै भए पनि जुन अदभूत चित्रकलालाई सुरक्षित राख्न सफल भएको छ त्यहि मिथिला लोक चित्रकला मिथिला पेन्टिङ्गको नाउँले अन्तराष्ट्रिय ख्याति प्राप्त गरी एउटा व्यवसायिक रुप धारण गरिसकेको छ । स्वदेशी बजारमा मिथिला पेन्टिङ्गको माँग नभए पनि अन्तराष्ट्रिय बजारमा भने यसको माँग अत्यधिक नै छ । मिथिला चित्रकला घर आँगन बाट निस्केर अहिले कागज, कपडा, कार्यालय सनमाइकाको शोभा बढाउन थालेको छ । ती सामग्रीहरुमा अरिपण, देवीदेवता, चराचुरुङी, पशुपक्षीहरुको चित्रमा समेत रंग भर्नुका साथै तान्त्रिक, गोदना बनाई व्यवसायिक रुप दिन थालिएको छ ।
मिथिलाको अनुपम चित्रकलालाई विश्वव्यापारमा परिचित गराउनुको मुख्य श्रेय जनकपुर लगायत सप्तरी, महोत्तरी, सिरहा, काठमाण्डौं, तथा भारत बिहारको मिथिलावासीका साथै विभिन्न व्यवसायीहरुको तथा केही अन्तराष्ट्रिय गैरसरकारी संस्थाहरुलाई जान्छ । मिथिला चित्रकलाले बजार पाउँदा निरक्षर महिलाहरुलाई केही आशा तथा आय समस्याको निदान भएपनि पूर्णतः सन्तुष्ट गर्न सकेको छैन् । मिथिलाको पौराणिक, ऐतिहासिक तथा साँस्कृतिक धरोहरलाई माथि उकास्नको लागि राज्य पक्षले खासै ध्यान नदिदा उचित स्थान पाउन सकेको छैन् ।
मैथिली चित्रकलाकर्मीहरुले आफ्नो कलालाई रोजगारीको लागि उपयोग गर्न पाउँदा पारिवारिक आर्थिक उन्नतिमा खासै वृद्धि नभए पनि वेरोजगारीको समस्या तत्कालका लागि टरेको छ । सँस्कृतिविद प्रा.डा.राजेन्द्र विमल भन्नुहुन्छ, “व्यवसायिक रुपमै प्रवद्र्धनका निम्ति प्रशिक्षण तथा प्रवद्र्धन शिविरको आयोजना गर्नुका साथै इन्टरनेटको मद्दतले वेवसाइटमा हालेर विश्वव्यापिकरण गर्नु पर्दछ ” ।
तर मिथिला चित्रकला वस्तु तथा उत्पादन नभई धार्मिक, माँगलिक उत्सव तथा अवसरमा चढाइने प्रसादको संज्ञा दिदैं विमल भन्नुहुन्छ,“ यो विकाउ होइन, मनमस्तिष्कमा निष्ठापूर्वक राखिने वस्तु हो” । हाम्रो समुदायमा विद्या नभए त्यत्ति हानी हुर्दैन जति हानि कला र आत्मकता नभए हुन्छ ।
संस्कृतिविद रमेश रंजन झाको बुझाईमा आधुनिक कलाको चित्रकलामा नवक्रान्ति उत्पन्न भएको छ । विषयवस्तुको यथार्तवादी चित्रणका साथै भावहरुको अनुकुल वातावरण पनि निहित छन् । विषयका अतिरिक्त रंगहरुमा पनि नवपरिवर्तन गरिएको छ । पाश्चात्य शैलीको आधारमा एउटा नया किसिमको टेक्निक आरम्भ भएको छ भने ओरिएण्टल आर्टशैलीमा केही परिवर्तन गरी यर्थातवादी प्रयोगको समावेश हुँदै आएको छ । पाश्चात्य प्रभावित विचारधाराको प्रभाव यहाँको चित्रकलामा नवीन प्रयोगको रुपमा पर्याप्त पाइने गरिएको झा भन्छन् ।
चित्रकलाको व्यवसाय धरापमा विदेशी पर्यटकहरु को आर्कषण गर्न मिथिला आर्ट बाट निर्माण भएका हस्तकलाका सामानहरु बिक्री बितरण बन्द भएपछि नारी बिकास केन्द्र जनकपुर को अवस्था दिनप्रति दिन खँस्कदैगएको छ ।
तराईमा बढ्दै गएको हत्या ,हिंसाका कारण जनकपुरमा पर्यटक आउन छाडेपछि केन्द्रमा काम गर्ने महिलाहरु बिचल्लीमा परेको केन्द्रका अध्यक्ष प्रेम मिश्रले बताइन । जापान, अमेरिका, थाइलैन्ड लगायतका मुलुकबाट आएका पर्यटकहरु यहाँका प्रमुख ग्राहक रहेको अध्यक्ष मिश्रले बताइन् । उहाँका अनुसार मिथिला संस्कृतिलाई मmल्काउन साड़ी,तन्ना, रुमाल,पर्स,टोपी लगायत बिभिन्न खालका माटोका कप,कचौरा,सुराही,मिथिला पेन्टिङ्ग आदि लगायतका सामानहरु थोक तथा खुद्रा रुपमा बिक्री हुने गरेको छ ।
स्थापना कालमा यस केन्द्रमा दुई बर्ष पहिला ९६ जना महिलाले काम गरिरहेका थिए । तर अहिले समानहरु बिक्री नभएका कारण ४४ जना महिला मात्रै काम गरिरहेका छन ।
यहाँ काम गर्ने महिलाले महिनौदेखि तलब पाउन सकेका छैनन् । २०५१ सालदेखि निरन्तर काम गरिरहेकी मिथिलेश्वरी कर्ण भनिन – मिथिला पेन्टीङ्ग बाहेक आफ्mुसँग अरु सीप नभएकोले अन्यत्र जान सकेकी छैन । बिगत दुई बर्ष देखि प्रत्येक ६ महिना पछि एक महिना बराबरको तलब पाउने गरेकी उनले दुखेसो पोखिन ।
संस्थाको आम्दनी नै बन्द भएको हुनाले कामदारहरुलाई परिश्रमिक दिन समस्या भएको केन्द्रका अध्यक्ष प्रेम मिश्रले बताइन । जनकपुर स्थित कुवा १६ मा पर्ने यस केन्द्रमा काम गर्ने महिलाहरु २० देखि ३० किलोमिटर सम्म दिनहु साईकल चलाएर आउने गर्छिन । हामीलाई तलब समयमा नदिएपछि आफ्mैपनि दुख लागछ, तर के गर्ने अध्यक्ष मिश्रले बताइन् । केन्द्रमा काम गर्ने मधुमाला मंडलका अनुसार यहाँ कार्यरत कतिपय महिलालाई दुई छाक टार्न धौ धौ परेको छ । बर्षाै देखि काम गरी संस्थाको गरिमा कायम राखेकी छु । अहिले काम गर्न छोडिदियौ भने हाम्रो संस्था हराउँछ । त्यही भएर हामी जुन सुकै अबस्थामा पनि संस्थामा काम गर्छाै । उहाँ भनिन्– “हामी र हाम्रो संस्थालाई हेरी दिने कोही भएन”। सबै अधिकारको लागि लड्छन,हाम्रो अधिकार कसले दिने ? उहाँले प्रश्न गर्नुभयो । नारी बिकास केन्द्रको अवस्थाप्रति चिन्ता ब्यक्त गर्दै जनकपुर नागरीक समाजका अध्यक्ष मुरली मनोहर मिश्रले भने – केन्द्रले विपिन्न महिलालाई रोजगारी मात्रै दिएको छैन, मिथिला संस्कृतिलाई संरक्षण तथा सम्बर्धन गर्ने गरेको छ । यसलाई जिबित राख्नु हामी मिथिलाबासीको कर्तव्य हो । यस बिषयमा समाजका हरेक पक्ष गम्मभीर हुनु पर्दछ । प्रचार प्रसारको अभाबमा समेत केन्द्रको अवस्था दयनीय हुदै गएको धारणा ब्यक्त गदै अध्यक्ष मिश्रले केन्द्रमा निमार्ण भएको हस्तकलाका सामग्रीहरुको लागि बजारको ब्यबस्था गर्न सम्बन्धित निकायले अबिलम्ब पहल गर्नु पर्ने आबश्यकता रहेको बताउनु भयो ।
कच्चापदार्थको अभाव, सिमित बजार, अन्तराष्ट्रिय बजारमा निर्यात गर्न प्रत्यक्ष कारोबार नहुनु, नेपाल सरकारले कुनै किसिमको आर्थिक सहयोग प्रदान नगर्नु, प्रचारप्रसारमा कमि जस्ता प्रमुख कारणहरुका साथ साथै मधेशमा जारी सशस्त्र द्धन्द्धको प्रभावले २०४८ सालमा स्थापित जनकपुर नारी विकास केन्द्रको कार्यालय कुनै पनि बेला बन्द हुने अवस्थामा आइपुगेको छ । मिथिलाको संस्कृति तथा धरोहरलाई संरक्षण गर्ने ध्येयले दक्ष व्यवस्थापक समेत नभएको उक्त केन्द्र अहिले भगवानै भरोसे चल्दै आएको छ । कुशल व्यवस्थापकको अभावमा मानसिक रुपले अक्षम ती ४२ जना महिलाहरु प्रायः निरक्षर भए पनि घटदै गएको आत्मविश्वास तथा आत्मवल जगाउन राष्ट्रपति डा.रामवरण यादवले पनि केही गर्छु भनेर दिएको आश्वासन पनि पुरा नगर्नुले भरोसा समाप्त हुँदै गएको छ । केन्द्रले उत्पादन गरेको चित्रकला यु.एस., बेल्जियम, इटली, जापान, फ्रान्स, जर्मनी, अष्ट्रेलिया, औष्ट्रिया, स्विटरजरलैण्ड जस्ता अन्तराष्ट्रिय बजारमा निर्यात गरिए पनि विक्री परिणाममा वर्षेणि कमि आएको छ । जनकपुरबाट उत्पादित ती चित्रकलाहरु काठमाण्डौं स्थित कुपनटोलको साना हस्तकला गुठीमा पठाइन्छ र त्यहाँबाट बढी मुनाफा आर्जन गरि तिनीहरुले विदेश निर्यात गर्दछन् । जनकपुरबाट उत्पादित ती चित्रकलाहरु काठमाण्डौं स्थित कुपनटोलको साना हस्तकला गुठीमा पठाइन्छ र त्यहाँबाट बढी मुनाफा आर्जन गरि तिनीहरुले विदेश निर्यात गर्दछन् ।ती चित्रकलालाई अन्तराष्ट्रिय बजारमा पहिचान दिलाउनकै लागि जनकपुर नारी विकास केन्द्रकी इन्दु कर्णले २०५१ म वेइजिङ्गमा स्की्रन पेन्टिङ्गको, २०६० मा सिता कर्ण र सुधिरा कर्णले वेल्जियममा वाल पेन्टिङ्ग तथा सोही वर्ष स्पेनमा मंजुला ठाकुरले प्रदर्शनी समेत गरिसकेकी छन् । तैपनि उत्पादन व्यवस्थापक, बजार व्यवस्थापक तथा अन्य सुविधायुक्त आधुनिक प्रशिक्षण नपाउनुले बजारलाई व्यवस्थित गर्न सकिएको छैन ।
आपूmहरुले पैसाको लागि नभई संस्कृति बचाउनकै लागि चित्रकला बनाएकोले राज्यपक्षले पनि नेवार आर्टलाई संरक्षण तथा सम्वद्र्धन गर्नका लागि किर्तीपुरमा संग्रहालय वनाइदिए जस्तै आफुहरुको लागि त्यसका उपयुक्त पूर्वाधार तथा ठाउँ भएकोले संग्रहालय बनाइदिए आपूmहरुको जीवन सफल हुने केन्द्रकी अध्यक्ष विधवा प्रेम मिश्रले बताइन् ।
मिति ः २०६८ अषाढ १२ गते
