अपहरण र हत्याको घटनाले सुन्दरपुर मगरथानामा सन्त्रास

संतोष सिंह   
महोत्तरी सुन्दरपुर(१ मगरथाना टोलमा एक वर्ष भित्र दुई जनालाई अपहरण पश्चात फिरौतिको बार्गेनिङ्ग गर्दै हत्या भएको छ । हत्याको घटनाबाट आसपासको बस्ती  स्तब्ध बनेको छ । गत वैशाख २ गते अपहरणमा परेका सुन्दरपुर(२ का सञ्जय साहलाई ८ दिन पछि बैशाख १० गते भारतीय क्षेत्र भेडियाहीमा फालिएको अवस्थमा सव भेटेको घटनाबाट स्तब्ध मगरथानामा चैत ४ गते जलेश्वरबाट मोटर साइकलमा जनकपुर फर्किदै गरेका सुन्दरपुर(१ का २२ वर्षिय पंकज यादवको अपहरण भएको १५ दिन पछि आइतबार शव भेटेको छ । दुवै युवाको हत्या प्रकरण मिल्दा जुल्दा भए पछि आसपासका क्षेत्रमा पनि घटनाको असर परेको छ । फिरौति लिएर अपहरणकारीले युवकको हत्या गरेको घटनाबाट भारतीय सिमा संग जोडिएको महोत्तरीको ग्रामिण क्षेत्र त्रसित भएको छ । एक वर्षमा दुई युवकको अपहरण पछि हत्या हुने मगरथाना भारतिय सिमाबाट ५ कि.मि दुरीमा रहेको छ । सिमा संग जोडिएको गाउ भएकोले मगरथानामा दुई युवकको लगातार भएको हत्या पछि अपहरण र फिरौतीको चलखेल समान्य बनेको छ ।  अपहरण पछि रात दिन फोन सम्पर्कमा बस्ने अपहरणकारीको पत्ता लगाउन प्रहरी कुनै कसर बाँकी राख्दैनन । तर सफलता भने अझै भेटन सकेको कुनै घटना छैन । अपहरण पछि फिरौती लिएर पनि हत्या गर्नु आट गरि सकेका अपहरणकारी माथि प्रहरीको छाया समेत पर्दैन ।
    महोत्तरीका प्रहरी उपरीक्षक पवन खरेल भन्छन,“ घटना हुनु भन्दा अगाडी नै हुने अपराधको सुराक प्रहरीले पाएको अवस्थामा अपहरीत व्यक्तिलाई नेपाल प्रहरीले सकुशल उद्धार गरेको थुप्रै उदाहरणहरु छन तर पंकजको घटनामा अपराधीले अपहरण गरेकै दिन हत्या गरेको देखिन्छ । यति सम्म कि धनुषाको टूक धनी किशोरी यादवको हत्या भएको ४ दिन पछि मात्र प्रहरीले अपहरणको खवर पायो । ”कुनै पनि घटना नहुन दिनका लागि अपराधिक समुहमा प्रहरीको गुप्तचर हुनु आवश्यक छ र जोखिम वहन गरेर सूचना दिने व्यक्तिसँग सूचना किन्नका लागि नेपाल प्रहरीसँग न त संयन्त्र छ र न त बजेट व्यवस्था नै भन्दै प्रहरी उपरीक्षक खरेल भन्छन,“ समाजमा अपराध पुर्णतः न्युन गर्न सकिन्न तर प्रहरीले गर्ने भनेको घटित अपराधको सफल अनुसन्धान गरी दोषी व्यक्तिलाई कानुनको कठघरा भित्र उभ्याउन सक्नु हो, र त्यसमा प्रहरी सफल भएको छ ।”
    महोत्तरीको गौशाला नजिक रहेको मगरथानामा राजनीतिक द्वन्द्ध र जातीय विवादले अपराधिक गतिविधि फस्टाउदै गएको छ । यादव र साह बस्ति रहेको यहाँ राजनीति र जातीय द्वन्द उत्कर्षमा छ । सजिलै भारतबाट हतियार ल्याउन सक्ने र अपहरण गरि भारतको भुमिमा राखेर फिरौती माग्न सक्ने मगरथानामा प्रहरीको पहुँच फितलो रहेको स्थानिय बुद्धिजिबिको दावि छ । गौशालामा सजिलै धम्कि दिएर चन्दा संकलन गर्न सक्ने अवस्थामा अपराधिका लागि मगरथाना बिश्राम स्थल बनेको छ ।
    गत वैशाखमा गहुँ दाइ गरी ट्याक्टर लिएर फर्किदै गरेका सुन्दरपुर(२ का सञ्जय साहको परिवार संग अपहरणकारीले रु. ५० लाख फिरौतिमागेका थिए । रकम दिन नसक्ने परिवारले बताए पछि ६ दिन सम्म फिरौतिका लागि अपहरणकारीले बार्गेनिङ्ग गरेका थिए । सातौ दिन ११ लाख रुपैयामा सहमति गरेर अपहरणकारीले भारतमा बोलाए पनि फिरौति लिन आएका थिएन । आठौ दिनमा अपहरणकारीले फिरौति लिएर व्यक्तिलाई सकुशल फिर्ता गरे आफै असुरक्षित हुने भएकोले अपहरणकारीले साहलाई हत्या गरी सिमामा फालेका थिए । हत्या पछि प्रहरीले अनुसन्धानका क्रममा एक पुर्व गाविस सचिव सहित केहिलाई पक्राउ गरी जेल पठाए । साहको हत्यामा संलगनको आरोप लागेका गाउकै केहि प्रतिष्ठित व्यक्ति अझै फरार रहेको छ । राजनीतिक दवावमा घटना दवाउने प्रसाय समेत भएको स्थानियहरुको आरोप छ । साहको हत्या र आइतबार हत्या भएका यादवको घर करिब ५ सय मिटरको दुरीमा रहेको छ । दुबैको हत्यालाई एक अर्का संग जोडे्र स्थानियहरुले व्याख्या गरेका छन् । 
यादवको छिमेकि तरहारी टोलमा वैशाखमै विवाहको हुने टुङ्गो लगेको थियो । दवै पक्षको आनजान भइ सकेको थियो विवाहका लागि मिति मात्र तय गर्न बाँकि थियो काका लक्ष्मण यादवले बताए । यादवको अपहरण पछि घरमा चुल्हो बलेको थिएन । उनको मृत्युको खबर पछि दुई कान्छो भाइ, दिदी , हजुर आमा र फुफु मुर्छित भएका छन् । उनिहरुलाई गाउमै उपचार भइरहेको स्थानिय स्वास्थ्यकर्मी विश्वनाथ यादवले बताए ।
यादव परिवारले अपहरण कारीलाई कोसि आसपासका क्षेत्रमा गएर तीन दिन अघि सात लाख फिरौति बुझाएको स्थानियले बताएका छन् । अपहरण जनकपुरबाट भएकोले अनुसन्धान धनुषा प्रहरीले नै गरेको महोत्तरीमा कुनै जानकारी नरहेको जिल्ला प्रहरी कार्यालय महोत्तरीका प्रहरी निरीक्षक सुरज खडकाले बताए । यादवको शव महोत्तरीको रातु खोलामा भेटेको प्रहरीले जनाएको छ ।

अपहरण गरी हत्या गर्ने गिरोह धनुषा प्रहरीको फन्दामा जलेश्वर कारागारबाट दिईन्थ्यो निर्देशन

द एक्सक्लुसिभ सम्वाददाता.....   
धनुषाको रमदैया वडा नम्बर ३ बस्ने  ५५ बर्षका किशोरी यादव तथा महोत्तरीको  सुन्दरपुर १ बस्ने पंकज यादवको हत्यामा संलग्न ३ जनालाई प्रहरीले पक्राउ गरेको छ । अंचल प्रहरी कार्यालय जनकपुरमा  १९ चैत्र २०६९ मा आयोजित पत्रकार सम्मेलनमा तीनै जना अभियूक्तलाई सार्वजनिक गरिएको छ । धनुषा तथा महोत्तरी प्रहरीको सक्रियतामा पक्राउ परेकाहरुमा सिरहा जिल्लाको अरनामा ९ लालपुर बस्ने  २२ बर्षका गणेश कुमार सिँह महतो, धनुषा जिल्लाको भरतपुर गाविस ३ छोगरिया बस्ने ४३ बर्षका कुशेश्वर ठाकुर र भारतको भिठामोडको  हनुमाननगर देवानजी टोल बस्ने ४८ बर्षका एैलुन राईन हुन् । गएको पुष  १३ गते ना ३ ख ५५८७ नम्बरको टूक सहित टूक धनी एवं चालक किशोरी यादव महोत्तरीको रामनगर चिनी मिलबाट फर्किदैं गर्दा अपहरणमा परेका थिए । टूक धनी किशोरी यादवको शव माघ १० गते सर्लाहीको भक्तिपुर जंगलमा भेटिएको थियो भने टूक १८ चैत्रमा  महोत्तरी स्थित नेपाल भारतको सिमा भिठामोड नाकाबाट नियन्त्रणमा लिइएको एसएसपी शिव लामिछानेले बताउनुभयो । टूक नम्बर ना ३ ख ५५८७ को स्वरुप परिवर्तन गरि भारतिय नम्बर एद्यज्ञद्दढठद्दज्ञ प्रयोग गरेर संचलानमा रहेको सुराक पाएपछि प्रहरीले नियन्त्रणमा लिएको हो । कर्तव्य ज्यान मुद्दामा जलेश्वर कारगारमा जेल सजाय काटि रहेका भारतिय नागरिक शशिनाथ झाको मुख्य निर्देशनमा टूक बेपत्ता बनाउनुका साथै  ट्रक धनी किशोरी यादवको हत्या गरिएको प्रहरीको अनुसन्धानबाट खुलेको छ । महोत्तरीको जलेश्वर ५ बस्ने जिवछ अन्सारीको घरमा बसेको अपराधीहरुको बैठकले हत्याको योजना बनाएको र सो घटना गराउन झाले १ लाख ३४ हजार रुपैयाँ उपलब्ध गराएको प्रहरीले जनाएको छ ।     त्यस्तै गएको चैत्र १२ गते महोत्तरीको सुन्दरपुर १ बस्ने  २५ बर्षका पंकज यादवको हत्यामा समेत यही गिरोहको संलग्नता रहेको प्रहरीले जनाएको छ । ज २ प  ३८८२ नम्बरको मोटरसाईलक सहित अपहरणमा परेका  पंकजको परिवारबाट फिरौती स्वरुप ७ लाख रुपैयाँ समेत लिईएको प्रहरीले जनाएको छ । पंकजको हत्या पश्चात महोत्तरीको अंकार गाविस वडा नम्बर ४ स्थित बेला खोलाको किनारमा शव गाडिएको थियो । १८ चैत्रमा नै उत्खनन पश्चात प्रहरीले पंकजको शव बरामद  गरेको छ भने मोटरसाईकल धनुषाको सखुवा महेन्द्रनगर स्थित खेतमा भेटिएको प्रहरीले जनाएको छ । घटनामा संलग्न मानिएका अभियूक्तहरु मध्ये धनुषाको सखुवा महेन्द्रनगर २ का विक्रु भनिने कृष्ण पुर्वे, नक्टाझिज  २ का दुर्योधन भनिने दिपनारायण राय कुर्मी, बल्हा सघारा १ बस्ने एवं तराई एकता परिषदका अध्यक्ष स्वामी भनिने उमेश यादव , महोत्तरीको भटुलिया ३ घर भई हाल जलेश्वर ५ मा बस्ने एवं मुस्कान सेना नामक संगठनको जिल्ला इन्चार्ज जिवछ अन्सारी तथा भारत भिठामोडको हनुमाननगर देवान जी टोलका ललित मिश्रा फरार रहेको पत्रकार सम्मेलनमा जानकारी गराईयो । यस घटनामा संलग्न तराई एकता परिषदका अध्यक्ष स्वामी भनिने उमेश यादव  जनकपुरकी महिला पत्रकार उमा सिँहको हत्यामा पनि प्रमुख भूमिका रहेको प्रहरीले जनाएको छ  । अन्य फरार अभियूक्तलाई पक्राउ गरि आवश्यक कारवाही अघि बढाईने एसएसपी शिव लामिछानेले दाबी गर्नुभयो । पत्रकार सम्मेलनमा धनुषाका एसपी बसन्त पन्त, महोत्तरीका एसपी पवन खरेल उपस्थित थिए ।
किन गरियो हत्या ?
शशिनाथको योजना अनुसार उसको भान्जा ललितका लागि भारतमै कारोबार गर्नका निम्ति एउटा टूक नियन्त्रणमा लिने योजना थियो । उक्त योजनालाई मुर्त रुप दिन पैसा लिएका गणेशले कुशेश्वर, विक्रु भन्ने कृष्ण, दुर्योधन भन्ने दिपनारायण र जिवछ अन्सारी समेतले १३ मंसिर महोत्तरीको रामनगर चिनी मिलमा उखु अनलोडगरी राजमार्ग तर्फ निस्कने क्रममा रहेको ना.३.ख.५५८७ नम्बरको टूकलाई रोकी लिफ्ट मागि टूक धनी तथा चालक रमदैया भवाडी ३ का किशोरी यादवलाई नियन्त्रणमा लिई अपहरण गरिन्छ ।     उनीहरुको योजनाअनुसार टूक चालकलाई छाडि दिने रहेपनि नियन्त्रणमा लिएको टूकलाई चलाएर भारत लग्न सँगैआएका  चालक नक्टाझिझ २ का दुर्योधन भन्ने दिपनारायण कुर्मीलाई अपहरीत चालक किशोरीले चिन्दछ । प्रहरीका अनुसार, कुनै बेला दुवैजना सँगै काम गर्थे त्यसकारण अपहरित किशोरीले आफुलाई अपहरण गरेर कहाँ लग्न खोजेको प्रश्न गर्दाे यसले त आफुलाई चिन्यो, भोली प्रहरीमा म पक्राउ परे म सबैको नाम पोलिदिन्छु दुर्योधनले बताएपछि अपहरणकारीहरु अपहरणको कुनै पनि प्रमाण नराख्न अपहरण गरिएको राती नै सर्लाही भक्तिपुर ६ स्थित जंगलमा घाँटी रेटी किशोरीको हत्या गर्छन । हत्या पश्चात उक्त टूक रौतहट जिल्लाको बरगिनियाँ नाकामा भारत भिठामोडका ललित मिश्रा, धनुषा सघाराका उमेश यादव(स्वामी), भारत भिठामोडका अइलुन राइनलाई  भेटी टूकको जिम्मा लगाईन्छ । ललित मिश्राले उक्त टूक नम्बर ना ३ ख ५५८७ को स्वरुप परिवर्तन गरि भारतिय नम्बर एद्यज्ञद्दढठद्दज्ञ प्रयोग गरेर संचलानमा रहेको सुराक पाएपछि प्रहरीले नियन्त्रणमा लिएको हो । दोस्रो घटनामा पंकजलाई अपहरण गर्नु अगाडी कृष्णाले पंकजसँग मित्रता गाँस्दछ । फिरौतीकै लागि पंकजले प्रयोग गरेको ज.२.प. ३६८२ नम्बरको मोटरसाईकल सहित पंकजलाई अपहरण गरिन्छ । फिरौती लिएर रिहा गर्दा आफुहरुको ज्यान खतरामा पर्ने भन्दै अपहरणकारीहरुले ४ चैत्रमा महोत्तरीको अंकार गाविस स्थित बेला खोलाको किनारमा लगि धारिलो हतियारले घाँटी रेति हत्या गर्छन । गणेशले पंकजको छद्म आवाजमा बोलेर उसको बुवालाई फिरौतिको लागि सहमत गराउँछन । पछि रु ७ लाख फिरौती लिन पनि सफल हुन्छन । धनुषाका प्रहरी उपरीक्षक बसन्त पन्त भन्छन,“उक्त २ घटनाले के देखाउछ भने पेशेवर अपराधीहरु संगठित भई पैसा कमाउनका निम्ति अपहरण गर्ने र कुनै पनि प्रमाण बाँकी नराख्न तथा अपहरितको टेन्सन समेत नबोक्नका निम्ति हत्या नै गर्ने गरेको छ । गणेशको घर सिरहा भएपनि कोठा भाडा जलेश्वर जेल नजिकै लिनु र जेलबाटै सम्पुर्ण अपराधको योजना बनेको प्रारम्भिक अनुसन्धानबाट खुलेको छ ।”

६ बुँदे माँग राख्दै दुई कैदीद्धारा आमरण अनशन

 

अजय अनुरागी

महोत्तरीको जलेश्वर कारागारमा दुई कैदी ६ बुँदे माँग राख्दै आमरण अनशनमा बसेका छन । धनुषाको सोनीगामा टिल्ही–८ का ४५ वर्षीय कैदी जगरनाथ यादव गत २२ चैत्र दिनको ११ बजे देखि आमरण अनशनमा बसेका छन । त्यसैगरी धनुषाको नाथपट्टी विसरभोरा –८ का ५० वर्षीय सिंहेश्वर यादव २३ चैत्र दिनको १२ बजे देखि आमरण अनशनमा बसेका छन । छानविन आयोग गठन गरी निर्दोष मानिसलाई यथासिघ्र रिहा गरियोस, पुर्वाग्रही ढंगले कसैलाई कुनै जाल झेलमा पक्राउ नगरियोस, देशभरीका कारागारहरुमा ५० प्रतिशत कैद भुक्तान गरिसकेका कैदी बन्दीहरुलाई रिहा गरियोस, कारागारलाई सुधारगृहमा रुपान्तरण गरियोस माँग सहित दुई जना कैदी बन्दी कारागारमा आमरण अनशनमा बसेका छन । २०६२ मा कारागारमा आएका जगरनाथ यादव कर्तव्य ज्यान मुद्दामा २० वर्ष र अपहरण मुद्दामा १२ वर्ष कैद सजाय र सिंहेश्वर यादव लागुऔषधको मुद्दामा १० वर्ष कैद सजाय काटिरहेका छन । जलेश्वर कारागारका निमित प्रमुख सोभेन्द्र ठाकुरका अनुसार अनशनबारे महोत्तरीका प्रमुख जिल्ला अधिकारी र प्रहरी उपरीक्षकलाई जाहेरी गराइसकेका कारण चाँडै अनशन टुटाउन स्थानिय प्रशासन सक्रिय हुनेछ । कर्तव्य ज्यान मुद्दाका सजाय भोगिरहेका महोत्तरी सुन्दरपुर ३ मगरथानाका कुसेश्वर यादव भन्छन,“ क्षमता भन्दा वढी कैदीहरुलाई एउटा कोठामा राखेको कारण एक हातको ठाउँमा सुत्नु पर्दछ, एक जना सुत्दा अर्को जना जागेर बस्नु पर्दछ, यति यातना सहनु भन्दा हामीलाई फाँसी नै दिए हुन्थ्यो ।” कर्तव्य ज्यान मुद्दामा कैदीबन्दी विताईरहेका जनकपुर–१० का रतिश कुमार दत्त भन्छन,“ जलेश्वर कारागार सुधारगृह होइन चरम यातनागृह बनेको छ । शौचालय जान लामो लाईन लाग्नु पर्छ, खानेपानीको व्यवस्था छैन, लोडसेडिङ हुँदा अध्यारोमा वस्नुपर्छ ।” कुसेश्वरका अनुसार कारागारमा अधिकांश व्यक्तिहरु निर्दोष छन पछि निर्दोष व्यक्ति जेलबाट बाहिर निस्किए झन खतरनाक अपराधी बन्ने निश्चित छ । द एक्सक्लुसिभ सम्वाददातालाई अनशनकारीहरुको तस्बीर लिन कारागार प्रशासनले प्रतिवन्ध लगाएको थियो ।
कैदिहरुको पिडा र जीर्ण भौतिक संरचना
सामान्यतया एउटा  कोठा भित्र कतिजना बस्न सक्छन होला ? भन्ने प्रश्नको जवाफमा उत्तर आउँन सक्छ  दुई जना ,चार जना, या अधिकतम १० जना । तर जलेश्वर कारागारमा एउटा कोठामा २५ देखि ३० जना सम्म कैदिहरुलाई बस्नु पर्ने बाध्यता छ ।  क्षमताको तीन गुणा भन्दा बढी कैदी बन्दी कोच्चिए पछि कैदीबन्दीको जीवन मानवीय दृष्टिकोणले अत्यन्त कष्टकर बन्दै गएको छ । १ सय ३५ कैदी क्षमता रहेको उक्त कारागारमा धनुषा, महोत्तरी र सर्लाही गरी तीन  जिल्लाका ४ सय २१ कैदी कोच्चिए पछि कैदी बन्दीहरुलाई सुत्न, बस्न, खान तथा दिसा पिसाब गर्नमा कठिनाई भएको छ । अहिले सर्लाहीमा कारागार निर्माण भईरहेका कारण सर्लाहीका कैदीबन्दी पनि जलेश्वर कारागारमै पठाउने गरिएको जेलर सोभेन्द्र ठाकुरको भनाई छ । अन्य अवस्थामा धनुषा र महोत्तरीका कैदी जलेश्वर कारागारमा रहने गर्छन । ३० फिट लम्बाई र १० फिट चौडाई रहेको एउटा कोठामा ५० जना कैदी कोच्चिएपछि एउटा कैदीले सुत्नका लागि डेढ हात बराबर जग्गा मात्र पाउने गरेका छन् । पुरुष तर्फ १०  र महिला तर्फ ४ वटा कोठा उक्त कारागारमा छन् । राणाकालिन समयमा बनेको कारागार अत्यन्तै जीर्ण भएको कारण भुकम्पीय खतरा पनि त्यतिकै छ । कैदि बन्दि रतिश कुमार दत्त भन्छन , ‘ पुरुषका लागि १० र महिलाका लागि २ शौचालय मात्र रहेकाले दिसा–पिसाव गर्न कैदीहरुले लामो लाइन लागेर पालो कुर्नु पर्ने बाध्यता छ । कैदीका लागि खेलकुदको कुनै व्यवस्था छैन् ।’ मनोरञ्जनका लागि केही कैदीले व्यक्गित टेलिभिजन राखेका छन् भने कारागारले पनि टेलिभिजनको व्यवस्था गरेको छ । विजुली–वत्तिको पनि समस्या नै छ । बर्षातकालमा ग्रउण्डमै पानी जम्ने गरेका छन् । जसकारण लामखुट्टेको प्रकोप पनि बढेको छ । ग्राउण्ड अभावकै कारण अगरबती बनाउने, सिलाई(बुनाई गर्ने कैदीहरुले त्यसको प्रयोग गर्न पाइरहेका छैनन् । सुरक्षाकर्मीको निगरानीमा एकतर्फी आगमन टेलिफोनको व्यवस्था गरिएको छ । कैदीलाई खैनी, चुरोट सेवन गर्न छुट दिइएको छ । राज्यले प्रति कैदी ७ सय ग्राम चामल र ४५ रुपैया नगद प्रति दिन उपलब्ध गराए पनि बढ्दो महंगाइका कारण जीवन व्यतित गर्न कष्टकर भइरहेको कैदीबन्दीहरुको भनाई छ । एक जना प्रहरी सहायक निरीक्षक ज्ञानेन्द्र झाको कमान्डमा २५ जना प्रहरी कर्मचारीको साथै आन्तरिक प्रशासनले कैदीबन्दीहरुलाई सुरक्षा प्रदान गरेको छ । मासिक २ हजार ७ सय रुपैया दिएर कैदीहरु मध्ये नै ४२ कैदीलाई कारागारको आन्तरिक प्रशासनको जिम्मा दिइएको छ । जेलर ठाकुरका अनुसार उक्त कारागारमा हाल ४२ जना कैदीले आन्तरिक प्रशासनको जिम्मा पाएका छन । २५ कैदी मध्ये एक सहनाईके, १० कैदीमध्ये एक भाई नाईकेलाई साउन महिनादेखि १ वर्षको लागि नियुक्तक गरिन्छ । कारागार प्रशासनले कैदी वन्दीलाई बाह्य वातावरणबाट अलग राख्न सकिरहेका छैनन् ।  कैदी बन्दीहरु छतमा चढेर बाटोमा जाने मानिसहरु संग कुराकानी समेत गरिरहेको हुन्छ र बाहिरी दुनियाको प्रत्यक्ष अवलोकन समेत गर्न पाएका छन् । कैदी बन्दीहरुमध्ये चाल(चलन राम्रो भए पछि सजाय माफि(मिनाहाका लागि सिफारिश गरिएकाहरुलाई आन्तरिक प्रशासन तथा कैदीको नाइकेको समेत जिम्मा दिइने गरिन्छ । जेलर ठाकुर भन्छन् ,“६० प्रतिशत भन्दा बढी थुनुवा कैदी बन्दीहरु धनुषा बाटै आउने हुनाले जनकपुरमै कारागार स्थापना भए आधा समस्या आफैं समाधान हुनेछ ।” जलेश्वर कारागारमा अहिले १३५ कैदी संख्या अटाउने कारागारको क्षमता रहेपनि २४ चैत्र सम्म कुल ४२१ कैदी संख्या छन । ४२ जना महिला कैदी छन जसमध्ये ४ बालिका र ५ बालक गरी कुल ९ जना आश्रित बालबालिका रहेका छन । कारागारमा १८ देखि २५ बर्ष सम्मको उमेर समुहका ६० प्रतिशत अविवाहित यूवाहरु छन् । पानी, शौचालय, खुला हावा र अन्य दृष्टिले पनि जेल उपयुक्त छैनन् । कैदिहरु चौपाया जस्तो बस्न बाध्य भएका छन् क्षमता भन्दा बढि कैदिहरु भए पछि कारागार भित्र बिभिन्न किसिमका रोगको प्रकोप बढन थालेका छन् । यति मात्र होइन यहाका कैदिहरुको खानपान, रहनसहन, र बाताबरण फोहर भएकाले छालाको रोग, झाडापखाला, उच्च रक्तचाप जस्ता रोगीहरु देखिन थालेका छन् ।
कारागार भित्र रहेको बन्दि कैदिहरु पनि मानब हो । यीनिहरुको पनि मानबाधिकारको संरक्षण गर्नु पर्छ भन्ने राज्यले कतै ध्यान दिएको छैन । अर्को कुरा एकै प्रकृतीका थुप्रै कैदिहरु भएको हुनाले कारागार पनि त्यति धेरै सुरक्षित छैन । कारागार जिर्ण भएका कारण केहि अप्रिय घटना भयो भने धेरै क्षती नहुन सक्छ भन्न सकिन्न ।

अपराधको पाठशाला बन्दैछ ‘जलेश्वर कारागार’

अजय अनुरागी

सुधारगृह भनेर भनिएको कारागार नेपालमा खास गरेर महोत्तरीको जलेश्वर कारागार अपराधी बन्ने कारखाना वा पाठशाला वा प्रशिक्षण केन्द्र बन्न थालेको छ ।“अपराधीलाई सभ्य, सुसंस्कृत, उत्पादनशील र कानुनको पालना एवं सम्मान गर्ने  नागरिकमा रूपान्तरण गरेर समाजमा पुनस्र्थापित र पुनःएकीकरण गर्न र सुरक्षित र समुन्नत समाजको निर्माण गर्ने वृहत्तर राष्टिूय उद्देश्यको परिपूर्ति गर्ने काममा आइपर्ने चुनौतिहरूको सामना गर्न सहयोग पुर्याउन सक्षम र मानवोचित वातावरणमा व्यवस्थित कारागार प्रणालीको स्थापना गर्ने”नेपाल सरकारको कारागार सम्बन्धि दीर्घकालीन दृष्टिकोण रहे पनि कारागार दिनप्रति दिन अपराधीहरुका लागि अपराधको विश्वविद्यालय बन्दै गएको छ । पछिल्लो समयमा जलेश्वर कारागारमा विभिन्न अपराधका कसुरमा कैद सजाय भोगिरहेकाहरु जेल भित्रैबाट बाहिर अपराधका लागि मान्छे परिचालन गर्ने गरेको भन्ने आरोप सत्य सिद्ध भएको छ । जलेश्वर जेलमा एक बालकको हत्या अभियोगमा कैद सजाय काटिरहेका भारत विहारको सितामढी जिल्लाका हनुमाननगर गाउँको शशिनाथ झाले जेल भित्रैबाट योजना बनाई मान्छेहरु परिचालन गरेर धनुषा रमदैया भवाडी तीनका ५५ वर्षिय किशोरी यादव र महोत्तरी सुन्दरपुर १ का २५ वर्षिय विद्यार्थी पंकज कुमार यादवको अपहरण गरी हत्या गराएका छन । अच्चम के हो भने शशिनाथले आफ्नो वहिनी निर्मलादेवी झा र भान्जा ललित मिश्र मिलेर अन्य अपराधीलाई परिचालन गराएर हत्या गराएका हुन । यसो हेर्दा शशिनाथको सिंगो परिवार नै अपराधीक पृष्ठभुमि रहेको देखिन्छ । शशिनाथको बहिनी निर्मला देवी झा पनि जलेश्वर कारागारमै कैद सजाय काटिरहेकी छिन । जेलमा जेलरद्धारा सहि ढंगले कारागार व्यवस्थापन नहुँदा जेल भित्रैबाट कैदीहरुले विभिन्न अपराधीक वारदातलाई अन्जाम दिन सहज ढंगले सफल हुने गरेका छन । कारागार सम्बन्धि अध्ययन अनुसन्धान गरेका सर्वोच्च अदालतका एक जना कानुन व्यवसायी तथा अधिकारकर्मी दिपेन्द्र झा भन्छन,“नेपालका कारागार अपराधीहरुको लागि सुधारगृह भन्दा अपराध गर्न झन सुरक्षित सेल्टरको रुपमा प्रयोग भइरहनुमा थुप्रै कारणहरु छन ।”
     विदेशमा पेशेवर अपराधी र समान्य अपराधीसँग छुट्टा(छुट्टै किसिमले टिूटमेन्ट गरिन्छ तर नेपालमा सामान्य चोरी गरेको एक जना १६ वर्षका नागरिक र खुन्खार अपराधीलाई पनि संगै एउटै कोठामा राख्नुले पनि कारागार सुधारगृह भन्दा अपराधको प्रशिक्षण केन्द्रको रुपमा प्रयोग भईरहेको भन्दै कानुन व्यवसायी झा भन्छन,“ त्यसका लागि नेपालको कानुनमै ‘लु फल्स’ छन । विदेशमा मुद्दाको पुर्पक्षका लागि अलगै ‘डिटेन्सन सेन्टर’ हुन्छन तर नेपालमा कारागारमै पठाईन्छ । ” विदेशमा खास गरी युरोपियन मुलुकहरुमा पेशागत दक्षता अनुसार कैदी बन्दीहरुलाई काम गर्ने अवसर प्रदान गरिन्छ तर नेपालका कारागारहरुमा कैदी बन्दीहरु काम गर्नबाट बञ्चित भएपछि दिनै भरी अपराधीक गतिविधिमा चिन्तन मनन गर्ने गर्छन । झा भन्छन,“ नेपालको कारागार व्यवथापन गर्ने जिम्मा सिभिलियन अथोरिटीले पाएका हुन्छन न कि सेक्युरिटी अथोरिटीले । गृह मन्त्रालयका अधिकृत वा सुव्वा स्तरका कर्मचारीले जेलरको अख्तियारी पाउने गरेका कारण उनीहरुको मिलोमतोमै जेल भित्रका कैदीले मोवाइल, म्यासेज र इन्टरनेट समेतका सुविधामा सजिलै पहँुच पाएका हुन्छन । यसरी प्रशासनिक कारणले पनि कैदी बन्दीका लागि कारागार सुधारगृह भन्दा वढी सेल्टरको रुपमा प्रयोग भईरहेको छ ।” राजनीतिक नेक्ससका कारण राजनीतिक दलका दवावमा परेर कैदी बन्दीलाई विषेश सुविधा दिईने गरिन्छ ।  
कारागारबाट सजाय काटेर बाहिरिएका एक जना भन्छन,“ जलेश्वर कारागारमा कैदीका मुख्य नाईके,भाईनाईके वा चौकीदारलाई पैसा दिँदा जेल भित्रै केटी बाहेक जुन सुकै कुरा पनि उपलब्ध हुने गर्छ । कैदी नाईके जेलबाट बाहिर सामानहरु खरिद गर्नका निम्ति जान्छन र दुई रुपैयाँको सामान ५ रुपैयाँमा कैदीहरुलाई दिईने गरिन्छ । ” जेलमा सुर्ती, पानपराग, गाँजा, मोवाईल लगायत अन्य सामाग्रीहरु जुनसुकै कैदी बन्दीले जेलभित्र आपुर्ति गराउन सक्दछ, बसर्ते उसँग अधिक पैसा हुनुपर्दछ नाउ नबताउने सर्तमा जेलको अनुभव विताएका एक जना व्यक्तिले बताए ।
    कारागारमा १३५ जना कैदीबन्दीमात्र राख्ने क्षमता भए पनि पछिल्ला दुई वर्षदेखि क्षमताभन्दा झन्डै तेब्बर सङख्याका कैदीबन्दी राखिन थालेपछि आफूहरूलाई खाने, बस्ने, सुत्ने र दैनिकको नित्यकृया सम्पन्न गर्न निकै गाह्रो पर्ने गरेको कैदीबन्दीको गुनासो छ । साघँुरो कारागार परिसर र क्षमताभन्दा निकै बढी कैदीबन्दी राखिएपछि जलेश्वर कारागार पछिल्ला दिनमा यातनागृह बनेको कतिपय मानवअधिकारकर्मीले टिप्पणी गरेका छन् । कारागारकोे पुरुष कक्षमा रहेका तीनवटा धारा र शौचालयले ३४३ जनाको पालो पर्खन घन्टौ कुर्नुपर्ने स्थिति देखिएकोे कारागार पुगेर त्यहाँको अवस्था अध्ययन गरेका इन्सेक जिल्ला प्रतिनिधि इश्वरी काफ्लेले भन्छन,“ महिला कक्षमा रहेका दुईवटा धारा र शौचालय  पनि आश्रित बालबालिका र महिलाका लागि अपुग छ । सो कारागारमा दिसापिसाबका लागि पालो पर्खन घन्टौँ कुर्नुपर्ने भएपछि कैदीबन्दी बिरामी हुने क्रम बाक्लिएको कारागार प्रशासनले समेत स्वीकार गरेको छ ।”
कारागारका अग्ला पर्खालमा आँखीझ्याल नहुँदा कैदीबन्दीले दाउरामा खाना पकाउँदा धुवाँको मुस्लो मडारिएर दर्जनौँ कैदीबन्दी श्वासप्रश्वासका  बिरामी भइरहेका छन । करिब १५६ वर्षअघि राणाकालमा निर्माण भएको भवनमा प्लास्टर गरिएको सिमेन्ट उप्किएको, अग्लो पर्खाल र छत उप्किएर दिनहुँ झर्ने सिमेन्ट तथा ईंटाका साना टुक्राले कुनै पनि बेला आफूलाई थिच्नसक्ने त्रासले कैयौँ आफ्ना साथी निन्द्रामा समेत बर्बराउने गरेका  एक महिला कैदीले मसिनो स्वरमा बताइन् ।
विसं. १९१३ मा निर्माण भएदेखि मर्मतसम्भार नपाएको कारागार भवन मक्किएर जीर्ण भएकाले जुनसुकै बेला ढल्न सक्ने विज्ञ प्राविधिकहरूले कैयौँ पटक सचेत गराए पनि राज्यपक्षले कुनै चासो नदेखाएको जिल्लाका बुद्धिजीवीको गुनासो छ ।
धेरैजसो धनुषा जिल्लाका न्यायिक निकायले पठाएका कैदीबन्दीको चाप हुने महोत्तरी कारागारमा पछिल्लो पटक ठाउँकै अभावले कैदीबन्दीले सञ्चालन गर्दै आएका ढाकाटोपी,  मैनबत्ती, अगरबत्ती बनाउने, लुगामा बुट्टा भर्ने, लुगा सिउने र मुढा बनाउने उद्योग पूर्ण रुपले बन्द भएका छन् । कारागारमा धनुषा जिल्लाका कैदीबन्दीको सङख्या ६० प्रतिशतभन्दा बढी रहेको कारागार प्रशासनले जनाएको छ ।
कारागारको पछिल्लो अवस्थाबारे जिल्लाका बुद्धिजीवीले गम्भीर चासो देखाएका छन् । कारागार यातना दिने ठाउँ नभई  सुधारगृह रहेको मान्यता स्थापित गर्न सरकारले यथासक्य चाँडो कारागारभित्र कैदीबन्दीसँग हुने दुव्र्यवहारको अन्त्य, भवनको मर्मतसम्भार, कक्ष विस्तार, धुवाँरहित भान्साघरको व्यवस्था, कैदीबन्दीको स्थानान्तरणको कुशल व्यवस्थापन, धारा र शौचालय थप र कारागारभित्र उद्योग चलाउन सकिने वातावरण तयार गर्नुपर्ने जिल्लाका बुद्धिजीवीले माग गरेको भएपनि सम्बन्धित निकायले ध्यान दिन सकेका छैनन ।
    एडभोकेसि फोरम धनुषाका अध्यक्ष तथा कानुन व्यवसायी राजकुमार महासेठ भन्छन,“पुरपक्षको लागि जेल जाने व्यक्ति सिद्धान्ततः अपराधी हुदैन ऊ न्यायिक हिरासतमा मात्र रहने गर्छ तर उक्त व्यक्तिलाई कारागारमा पेशेवर वा क्रिमिनल माइन्ड भएका व्यक्तिसँग राख्दा ऊ पनि अपराधी बन्ने सम्भावना वढी रहन्छ । त्यसका लागि न्यायिक हिरासतको निम्ति राज्यले छुट्टै व्यवस्था गर्नु पर्ने देखिन्छ ।”
    अधिकांश अवस्थामा मुद्दाको पुरपक्षका लागि वा कम समयको सजायका लागि जेलमा गएका व्यक्ति पछि जेलबाट बाहिरीदा उनको मनस्थिती बिग्रेको हुन्छ र निगेटिभ मनोभावना विकसित हुने गरेको देखिन्छ भन्दै महासेठ भन्छन,“राणाकालमा बनेका कारागारहरुको क्षमता भन्दा ४ गुणा बढी कैदी आजका दिनमा जेलमा रहने गर्छ । जब सम्म कारागारको भौतिक पुर्वाधार सुधार हुदैन तबसम्म यी समस्या रहीरहन्छ ।”सांगठनिक संरचनाको श्रृङखलामा नेपाल सरकार गृह मन्त्रालय अन्र्तगत कारागार व्यवस्थापन विभाग पर्दछ । काठमाण्डौं कालिकास्थानमा अवस्थित यस विभागको स्थापना वि.सं. २०५० सालमा भएको हो । नेपालको पहिलो कारागारका रुपमा रहेको हालको केन्द्रीय कारागारको स्थापना वि.सं. १९७१ मा भएपछि काठमाण्डौं उपत्यका वाहिरका प्रशासकीय इकाईहरु रहेका स्थानमा क्रमशः कारागारहरुको स्थापना भएको पाईन्छ । यसरी स्थापना भएका कारागारहरु प्रजातन्त्रको स्थापना पुर्व मूख्तियारको मातहतमा रहने व्यवस्था थियो । २००७ सालमा भएको ऐतिहासिक क्रान्ति पछि कारागार प्रशासन गृह मन्त्रालयको मातहतमा रहने व्यवस्था भयो । त्यसपछि  काठमाण्डौं उपत्यका भित्रका कारागारहरु उपत्यकाञ्चल कमिश्नर र मोफसलका कारागारहरु वडाहाकिमको निर्देशन र नियन्त्रणमा सञ्चालन हून थाले । नेपाल अधिराज्यलाई वि. सं. २०१८ सालमा १४ अञ्चल र ७५ जिल्लामा विभाजन गरिएपछि जिल्लाको प्रमूख प्रशासकीय अधिकारीकारुपमा प्रमूख जिल्ला अधिकारीको नियूक्ति भई जिल्ला स्थित प्रशासनिक काम कारवाहीहरु स्थानीय प्रशासनको नियन्त्रण र निर्देशनमा सञ्चालन हून थाल्यो । तत्पश्चात  जिल्लामा कारागार प्रशासनसंग सम्वन्धित काम जिल्ला प्रशासन कार्यालयको मातहतमा संचालन भइरहेकोछ । त्यसरीनै केन्द्रमा गृह मन्त्रालयवाट कारागारहरुको काममा समन्वय हूने गरेकोमा कारागार व्यवस्थापन विभागको स्थापना भएपछि मूलूकका ७२ जिल्लामा रहेका ७४ वटा कारागारहरुको समग्र व्यवस्था गर्ने कार्य कारागार व्यवस्थापन विभागवाट भइरहेको छ । हाल काठमाडौंमा र दाङमा २÷२ वटा कारागारहरु सञ्चालनमा छन् । भक्तपुर, बारा र धनुषा जिल्लामा कारागारहरु  छैनन् ।