अनुज मिश्र अंग्रेजीमा एउटा भनाइ छ , ‘अ बुक कान्ट बी जज्ड बाइ इट्स कवर । ुअर्थात आवरनलाइ आधारमानी भित्रि कथाबस्तुलाई किटान गर्न सकिदैन । शिर्षक पढेर अन्त जुराउनु भनेको ज्ञानको सम्भावनालाई निश्चितताको बन्दी बनाउनु हो ।
लेख संस्कृत संग जुडेको हुनाले परम्परावादी (आधुनिकता बिरोधि) उपज लाग्न सक्ला तर मेरो अभिप्रायः रतिभर निरपेक्षता वा आधुनिकता बिरोधि होइन । जस्तै अहिलेको समयमा हामी जसरी व्यक्तिक विभिन्नतालाई सकारात्मक बुझी समावेशी सह(अस्तित्वमाथि जोड दिन थालिसकेको छौ, त्यस अवस्थामा पनि यस मुद्दालाई निराधार नलिई बिकासको दिशामा एक महत्वपूर्ण खुड्किलो रूपमा लिनुपर्छ । शिर्षक संस्कृत संग जुडेको हुनाले अंग्रेजी अगाडी भुमिका बाध्नुपर्ने विवसतालाई अन्त गर्दै सिधा भनाइ राख्न चाहन्छु । प्राचीनकालको संस्कृत शिक्षा परम्परा बैदिक धर्मबाट अनुप्राणित भएको पाइन्छ । नेपाल, भारत लगायत पूर्वेली देशरुमा यसको थलो अनन्तकाल देखि स्थापित भएको मानिन्छ । नेपालमा २०५८ पुर्व राजसत्ता भएको हुनाले तात्कालिन राजा महेन्द्रको नाउबाट (हाल नेपाल संस्कृत बिश्वविधालय) २०४३ सालमा दोस्रो बिश्वविधालयको रूपमा स्थापना भई पठनपाठन भैरहेको छ । हाल १३ वटा आंगिक , ११ वटा संबन्धनप्राप्त क्याम्पसहरु मार्फत पढाई चलेको छ । संस्कृतबारेको पौराणिक सोचअनुसार यसको पढाई गरेमा पुजाआजा वा पण्डिती गर्नुपर्ने अर्थात यसको पठन(पाठन ब्राह्मण वा खस समुदायले गर्न मिल्ने वा गर्नेगरेको रहेको थियो । संस्कृत प्राचीन वांगमय रहेको र यसमा रहेको ज्ञानको मौलिकतालाई अंग्रेजी लेखकसमेतको (टि.एस. इलियटकोु ‘द वेस्ट ल्याण्ड’) मा पढ्न मिल्छ । अंग्रेजीको बढ्दो प्रभाव जंग बहादुरको १९९० को बेलायत यात्रा संग नेपालमा प्रादुर्भाव भएको पाइन्छ ।
संस्कृत शिक्षालाइ मुलधारको सहयोगीको रूपमामात्र सैधान्तिक रूपले हेर्नु र संस्कृतलाई सिमित समुदाय,बर्ग, जातिका लागि मात्र भएको मानसिकता हुनु पनि यसको दुर्वल पक्ष मानिन्छ । हाल बिभिन्न कोटा मार्फत छात्रवृति र अन्य सुविधा उपलब्ध गरिरहेको अव्स्थाभ्येपानी न्यून संख्या रहेको छ । प्राचिनकालमा संस्कृत पढाउन अपनाइने बिधि ः श्रवण,मानन, व्यख्या , आदि पनि कमजोरीकै रूपमा लिन सकिन्छ । अहिलेको समयमा बिधर्थिकेंद्रित विधिलाई एक सशक्त माध्यमको रूपमा अगाडी बढाईरहेको बेला संस्कृत पढाउन पुरानै शैली र सोच राख्नुले पनि यसको गरिमालाई ठेस पुर्याएको छ । यस्ता सोचविचार भन्दा अलिक फरक मत राख्नेहरु अझैपनि संस्कृत पढ्नुमा आफ्नो भविष्य देख्छन । भौतिक पूर्वाधार , शैक्षिक बतावारण, क्षात्राबासको ब्यबस्था भइ संचालनमा रहेको स्थानीय एकमात्र संस्कृत कालेज, जनक हजारी बिद्यापिठ बाल्मिकी नगरको शिक्षाबाट बन्चित रहेको बर्गहरुका लागि सुनौलो अवसरको रूपमा रहेको छ । बिद्यार्र्थी संख्या न्यून रहेकोले अहिले हजारी जनकमा काम गर्ने शिक्षक, कर्मचारीहरुका निम्ति यो मात्र हाजिरी बनाइ मासिक तलव उठाउने अर्ध बैंक को रूपमा परिणत भएको छ ।
२०७१ बैशाख १४ गते आईतबार
