अजब–गजब छ बा ! सुदर्शन सिंह

साथी हो, हामी पनि आफ्नो हक, अधिकार र पहिचानको लागि अन्तिम सास रहुन्जेल लड्नुपर्छ । यसलाई मिथिलाको राजधानी हैन लामखुट्टेको राजधानी घोषणा गराउनुपर्छ !

२०७२ फाल्गुन २३ गते आईतबार

नीतिश कुमारको मधेस प्रति ‘चासो र चिन्ता’

भारतको विहारका मुख्यमन्त्री नीतिश कुमार तथा जनता दल यूनाइटेडका नेता केसी त्यागी
 प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीसँग भेट गर्दै ।

अजय अनुरागी
जनकपुरधाम............
बिहारका मूख्यमन्त्री नीतिशकुमारले संयुक्त लोकतान्त्रिक मधेसी मोर्चाले मधेसमा जारी राखेको आन्दोलन प्रति गम्भीर चिन्ता र चासो व्यक्त गर्दै मधेस आन्दोलन प्रति शुभकामना समेत व्यक्त गरेका छन् । करिब ४५ मिनेटसम्मको कुराकानीमा  मुख्यमन्त्री नीतिश कुमारले मधेसका हरेक मुद्दाहरुमा गम्भीरताका साथ चासो मात्र लिएका छैनन्, मधेसको समस्या समाधान नहुँदा सिंगो देश नेपालकै विकास धेरै पछाडी पर्ने मोर्चाका नेताहरु समक्ष बताएका छन् । २० असोज बिहीबार बिहान १० बजे होटल द्वारिकामा नीतिशलाई भेट्न पुगेका मोर्चा नेताले राउण्ड टेबुलमा ब्रेकफास्ट मिटिङ गर्दै मोर्चाका नेताहरुसँग मधेसका हरेक सवालहरु बारे जानकारी लिएका थिए । उक्त भेटघाटमा सहभागी भएका तराई मधेस लोकतान्त्रिक पार्टीका उपाध्यक्ष वृषेशचन्द्र लालका अनुसार मुख्यमन्त्री नीतिश कुमारले  संविधानमा कुनकुन विषय बस्तुहरुमा मधेसीहरुसँग भेदभाव भएको भन्ने विषयमा खुलेर जानकारी लिएका थिए । कुराकानीका क्रममा मुख्य मन्त्री नीतिश कुमारले आफुहरुको देशमा कुनै पनि व्यक्ति जन्मिदा वा कुनै पनि देशका छोरी हाम्रो देशमा विहे गरेर आउँदा नागरिकता प्रदानमा कहिँ कतै समस्या नभएको बताएका थिए । मोर्चाका नेताहरुले नेपालमा जारी भएको संविधानमा नागरिकताका सवालमा विभेद गरिएको बताएका थिए । खासगरेर विगतको संविधानहरुमा नेपालमा कुनै पनि व्यक्ति जन्मिदा जन्मसिद्ध नागरिक प्राप्त गर्ने प्रावधान, कुनै देशका छोरीलाई नेपालको नागरिकले विहे गरेर ल्याउँदा उसलाई वैवाहिक अंगिकृत नागरिकता प्रदान गरिनुका साथै संवैधानिक निकायका हरेक अंगहरुमा उक्त वैवाहिक अंगिकृत नागरिक पनि पुग्न सक्ने व्यवस्था थियो । तर, अहिले जारी भएको संविधानले जन्मसिद्ध नागरिकता प्रदान नगर्नुका साथै वैवाहिक अंगिकृत नागरिकलाई देशको संवैधानिक निकायका पदहरु राष्टूपति, उपराष्टूपति, प्रधानमन्त्री, सभामुख, उपसभामुख, प्रधानन्यायाधिश, प्रधानसेनापति, प्रहरी महानिरीक्षक लगायत थुप्रै पदहरुमा जानबाट बञ्चित गराई भेदभाव गरिएको मुख्यमन्त्री नीतिश कुमारले राखेको जिज्ञासामा मोर्चाका नेताहरुले प्रस्टाएका थिए । 

तमलोपा नेता लालका अनुसार तपाईहरु पनि यो देशकै नागरिक हुँदा हुँदै संविधानमा मधेसीलाई अधिकार किन नदिइएको भन्ने मुख्यमन्त्री नीतिश कुमारको जिज्ञासामा मोर्चाका नेताहरुले यसरी भनेका थिए,“ नेपाल र भारतको बीचमा इष्ट इण्डिया कम्पनीका व्रिटिस भारतीय शासक र नेपालका राणा शासकहरुको बीच सुगौली सन्धी पश्चात सीमाना तय गरिएको थियो । नैनिताल, खर्साङ र दार्जलिङ इष्ट इण्डियालाई दिइयो भने मधेसका भुमि नेपालका शासकलाई दिइयो । त्यसबेला देखि नै नेपालमा शासकहरुले मधेसी नागरिकहरुसँग विभेद गरेको छ । त्यसकारण अहिलेको हाम्रो लडाई भनेको स्वशासनको हो । आफ्नो प्रदेशमा हामी स्वायत्त शासन गर्न चाहन्छौं । नेपालमा हरेक नागरिक सरह हामी पनि बराबरीको अधिकार चाहन्छौं । तर, नेपालको राज्य सत्तामा मधेसी नभएर खस शासक वर्गहरुको मात्र प्रतिनिधित्व भएका कारण हामीहरुलाई अधिकार दिनबाट बञ्चित गराइएको हो ।

जनसंख्याको आधारमा निर्वाचन क्षेत्रको निर्धारण, राज्यको हरेक निकाय तप्कामा समानुपातिक समावेशी प्रतिनिधित्व सहित मधेस आन्दोलनका सम्पुर्ण विषय बस्तुहरुबारे अवगत गराउँदा मुख्यमन्त्री नीतिश कुमारले आफुले भन्नुपर्ने ठाउँमा तपाईहरुको कुरा राखिदिने आश्वासन दिँदै यो नेपालको आन्तरिक मामिला भएकाले नेपालका नेताहरु नेपालको आन्तरिक समस्या आफै समाधान गर्न सक्नेमा विश्वस्त रहेको बताएका थिए । उनले के पनि भने  मधेसमा आन्दोलन चलिरहँदा आफुहरुको पनि ध्यान मधेस आन्दोलन प्रति थियो । तर, विहारमा विधानसभाको चुनाव भएका कारण प्रत्यक्ष रुपमा नभएपनि अप्रत्यक्ष रुपमा चासो लिनुका साथै विषय बस्तुहरु नजिकबाट नियालिरहेको मुख्यमन्त्री नीतिश कुमारले मोर्चाका नेताहरुलाई बताएका थिए ।

तमलोपा उपाध्यक्ष बृषेश चन्द्र लालका अनुसार मुख्यमन्त्री नीतिश कुमारले एउटा विषयमा बडो गम्भीरताका साथ आश्चर्य प्रकट गरेका थिए । उनले के भने भने संविधान सभामा रहेका नेपाली कांग्रेस, नेकपा एमाले र नेकपा माओवादीमा आवद्ध रहेका मधेसी नेताहरुले किन आवाज उठाउन सकेनन् ? उनीहरुले पनि मधेसको समस्यालाई सम्बोधन गराउन आवाज उठाउनु पर्नेमा किन नउठाएको भन्ने मुख्यमन्त्री नीतिश कुमारको जिज्ञासामा मोर्चाका नेताहरुले यसो जवाफ दिएका थिए,“ हो, कांग्रेस, एमाले र एमाओवादी भित्र रहेका मधेसी नेताहरुले आवाज उठाईदिएको भए मधेसको माग संविधानबाट सम्बोधन गराउन सकिन्थ्यो । तर, ती पार्टीहरुको नेतृत्व गैर मधेसी नेताहरुले गरिरहेका छन् र ती पार्टीमा त्यस्तै मधेसी नेताहरुलाई राख्दछन् जो उनीहरुको इसारामा चल्न सकोस । उनीहरु भन्ने हो भने अझैं पनि दास मानसिकताबाट ग्रस्त छन् ।”
भेटघाटमा सहभागी रहेका मोर्चाका घटकदल राष्टिूय मधेस समाजवादी पार्टीका अध्यक्ष शरत सिंह भण्डारी भन्छन,“ तराई मधेसको सबैभन्दा नजिकको छिमेकी राष्टूको छिमेकी प्रान्तको मुख्य मन्त्रीको नाताले नेपालमा हुने राजनीतिक गतिविधि वा समस्या तथा विकासले विहारलाई सबैभन्दा वढी प्रभाव पार्दछ । तर, नेपालमा विकासको प्रचुर सम्भावना हुँदा हुँदै पनि नेपालको आन्तरिक समस्या समाधान नहुँदा त्यसले भारतको विहारलाई समेत प्रभावित गरिरहेको हुनाले नेपालले आफ्नो आन्तरिक समस्या आफै समाधान गर्न सक्नुपर्दछ नत्र भने नेपालमा विकास धेरै पछाडी पर्न सक्छ ।” पहिलो संविधानसभा गठन भएका बेला नेपालका प्रधानमन्त्री डा.बाबुराम भट्टराई विहारको पटनामा सहभागी भएका थिए । त्यतिबेला पनि नीतिश कुमार नै विहारका मुख्यमन्त्री थिए । डा.भट्टराई नेतृत्वको नेपाल सरकारको डेलिगेशन पटनामा पुग्दा भट्टराई सरकारले विहारको विकासको मोडेलको प्रशंसा गरेका थिए । रामसपा अध्यक्ष भण्डारी भन्छन,“ हाम्रो भेटघाटमा मुख्यमन्त्री नीतिश कुमारले विकासको पनि चासो व्यक्त गरेका थिए । डा.बाबुराम भट्टराई विहार पुगेको बेला भएको छलफलमा मुख्य मन्त्री नीतिश कुमारले के भनेका थिए भने नेपालमा विकासको प्रचुर सम्भावना र आधारहरु छन् । जबसम्म नेपालमा राजनीतिक स्थिरता र स्थायित्व हुँदैन तबसम्म नेपालमा पर्यटन, जलस्रोत, कृषि आदि क्षेत्रमा विकास हुन सक्दैन । नेपालको विकास हुनु भनेको त्यसको सकारात्मक प्रभाव विहारमा पनि पर्नु हो । तर, दुर्भाग्य नै भन्नुपर्छ नेपालमा राजनीतिक स्थायित्व र शान्ति कायम हुन नसक्नु हाम्रो लागि पनि ठुलो चिन्ताको विषय हो ।”

आफुहरुले नेपालको राज्यसत्तासँग कुनै नयाँ माग नगरिरहेको भन्दै विगतको अन्तरिम संविधानमा प्रदान गरिएको र उपभोग गरिएको अधिकार समेत कटौती गरिएपछि बाध्य भएर आन्दोलन गर्नु परेको मुख्यमन्त्री नीतिश कुमारलाई मोर्चाका नेताहरुले सुनाएका थिए । रामसपा अध्यक्ष भण्डारीका अनुसार राज्यसत्ताबाट आफुहरुले अन्तरिम संविधानमा मधेसीलाई प्रदान गरिएको अधिकार र विगतमा राज्यका तर्फबाट मधेसी मोर्चासँग गरिएको २२ बुँदे र ८ बुँदे सम्झौता लागु गर्नुपर्ने माग मात्र गरिरहेको विषय मुख्यमन्त्री नीतिश कुमारलाई जानकारी गराउँदा उनले पनि के भनेका थिए भने आजको एक्काइसौं सताव्दीमा पनि जनतालाई दिईसकेको अधिकार कटौती गर्नु भनेको प्रतिगामी र राज्यकै लागि पनि प्रत्यूपादक हुने हुनाले छिमेकीको नाताले नेपालको र भारतको राज्य र संस्थापन पक्षलाई मधेसका समस्या समाधान गर्न भन्नेछु । यद्यपि तपाईहरु आफ्नो एजेण्डा आफै उठाउन सक्षम हुनुहुन्छ र तपाईहरुको आन्तरिक समस्या नेपालले आफै समाधान गर्न सक्नुपर्छ नत्र भने नेपालको विकास धेरै पछाडी पर्न सक्छ । नेपालको र विहारको जनता जनताका बीचमा रोटी र बेटीको सम्बन्ध हुनाले पनि भारतको गुजरात, तमिलनाडु जस्ता प्रान्तहरुका लागि महत्वपुर्ण विषय नभएपनि विहारको नाताले विहारको लागि यसकारण पनि संवेदनशिल विषय हो किनभने नेपालको सीमाना भारतको विहारसँग जोडिएको छ । र, नेपालको सीमा क्षेत्रमा हुने कुनै पनि गतिविधिले भारतको विहारलाई पनि असर पर्दछ । त्यसकारण मधेसको माग प्रति आफ्नो शुभकामना त छदैछ, आफुले भन्नुपर्ने ठाउँमा प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष भनौंला भनि मोर्चाका नेताहरुलाई मुख्यमन्त्री नीतिश कुमारले आश्वस्त पारेका थिए । नीतिशले सीमांकन र मोर्चाको असन्तुष्टिबारे विशेष चासो राखेका थिए । विभाजित मनस्थितिबाट विकास सम्भव नहुने हुँदा देश विकासमा सबैले सहभागी हुने वातावरण बनोस् भन्ने अपेक्षा राखेको उनलाई उद्धृत गर्दै तमलोपा उपाध्यक्ष लालले बताए । 

ब्रेकफास्ट मिटिङमा मुख्यमन्त्री नीतिश कुमारले मोर्चाका नेताहरुलाई बोलाएका थिए । रामसपा अध्यक्ष भण्डारीका अनुसार करिब ४५ मिनेट हामीबीच कुराकानी भयो । हामी सबै जना राउण्ड टेबलमा नास्ता खाँदै कुराकानी गरेका थियौं । मुख्यमन्त्री नीतिश कुमारसँगको भेट पछि हामीहरुको उर्जा थप बढेको रामसपा अध्यक्ष भण्डारी बताउँछन् । त्यसैगरी तमलोपा उपाध्यक्ष लालका अनुसार जनता दल यूनाइटेडका नेता केसी त्यागी समेत सहभागी भएको उक्त भेटघाटले मोर्चाको आन्दोलन प्रति सकारात्मक समर्थन रहेको मुख्यमन्त्री नीतिश कुमारको गेस्चर र बडी लङबेजले त प्रस्ट संकेत दिई नै रहेको थियो भने मधेसका सवालमा विस्तृतमा कुराकानी हुनु सकारात्मक हो । संविधान संशोधन भए पनि मोर्चाको आन्दोलन सम्बोधन हुन अझै नसकेको मोर्चाका नेताहरुले बताएका थिए । ४५ मिनेटको कुराकानीमा सद्भावना पार्टी अध्यक्ष राजेन्द्र महतो, राष्टिूय मधेस समाजवादी पार्टी अध्यक्ष शरतसिंह भण्डारी, संघीय समाजवादी फोरमका वरिष्ठ नेता अशोककुमार राई, राजेन्द्र श्रेष्ठ, तमलोपा उपाध्यक्ष वृषेशचन्द्र लाल, नेपाल सदभावना पार्टीका अध्यक्ष अनिल झा, मधेसी जनअधिकार फोरम गणतान्त्रिकका अध्यक्ष राजकिशोर यादव लगायतका नेताहरु सहभागी थिए ।

मधेसको विषय नेपालको आन्तरिक मामिला हो ः नितिसकुमार
भारतको विहार राज्यका मुख्यमन्त्री नितिशकुमारले मधेसको विषय नेपालको आन्तरिक मामिला भएको भन्दै यसलाई संबोधन गर्न नेपालका नेताहरु सक्षम भएको टिप्पणी गरेका छन् । रिपोर्टर्स क्लब नेपालले विहीबार आयोजना गरेको साक्षात्कारमामा उनले भने, ‘पहाडी, मधेसी र जनजाति सबै नेपाली हुन् । यहाँका नेताहरु उनीहरुको समस्या सम्बोधन गर्न सक्षम छन् । हामी त केवल नेपालको प्रगति र सद्भाव चाहन्छौ ।’
साक्षात्कारमा नितिशकुमारले मधेसी नेताहरुले आफूलाई भेटेर अन्तरिम संविधान भन्दा पनि कम अधिकार बर्तमान संविधानले दिएको भनि असन्तुष्टी ब्यक्त गर्ने गरेको सुनाउँदै आफूले उनीहरुलाई यो समस्या नेपालमै समाधान गर्न सुझाव दिएको बताए । उनले भने,‘ नेपालको जति पनि समस्या छ, त्यो समस्या नेपालीहरुले नै समाधान गर्ने हो, नेपालको आन्तरिक मामिलामा भारतलाई तान्न हुँदैन । नेपालका दलहरुले समस्या समाधान गर्न सक्छन भन्ने प्रमाणित भईसकेको छ ।’

नितिस कुमारले नेपालको संविधान नेपालीहरुको लागि आएकोले यसमा भारतको कुनै आपत्ति नभएको समेत धारणा राखे । उनले नेपाल भारत सम्बन्ध अटुट भएको उल्लेख गर्दै भारतको एकमात्र चाहना नेपालको विकास भएको बताए । उनले नेपालमा आवश्यक बाहेकको विद्युत भारतले खरिद गर्ने बताउँदै नेपालको विकासको सम्भावना सबैले बुझ्नु पर्ने र यसैमा आफुहरुको स्वार्थ रहेका बताए । उनले नेपालमा धार्मिक पर्यटन सहित जलविद्युत, कृषि र उद्योगको सम्भावना रहेको भन्दै यस विषयमा सबै संबेदनशिल हुनु पर्ने आफ्नो धारणा सुनाए ।

नितिसकुमारले काग्रेसको १३ औ महाधिवेशनको कारणले पहिलो पटक नेपाल आउने अवसरमा राष्टूपति विद्यादेवी भण्डारी, प्रधानमन्त्री केपी ओली, पूर्व प्रधानमन्त्री र महत्वपूर्ण ब्यक्तित्वहरुसँग कुराकानी गर्ने अवसर पाएको भन्दै यसले आफूलाई हर्षित बनाएको बताए ।

नितिशको चासो पानीमा
 बिहारका मुख्य मन्त्री नितिश कुमारले नेपाल भारत जनस्तरको सम्वन्ध थप उचाईमा पुर्याउन आवश्यक भएको बताएका छन् । उनले दुई देशबीचको परम्परागत सम्वन्धलाई नयाँपन दिदै उचाईमा लैजान सक्नुपर्नेमा जोड दिएका छन् । उनले राष्टूपति विद्या भण्डारी र प्रधानमन्त्री केपी ओलीसँगको भेटमा भने, ‘नेपाल र भारत बीच रहेको सामाजिक, सांस्कृतिक र भावनात्मक सम्बन्धलाई उचाईमा पुर्याउन आवश्यक छ । यसलाई कतैबाट दखल हुने प्रकारको गतिविधी हुन दिनुहुँदैन ।’ उनी काठमाडौं आइपुगे लगत्तै सशांक कोइरालाको निवासमा पुगेर सुशील कोइरालाको तस्विरमा माल्यार्पण गर्दै उहाँप्रति श्रद्धान्जली दिएका थिए । त्यसपछि उनी राजनीतिक भेटघाटमा ब्यस्त रहेका हुन् । उनी कांग्रेसको १३ औं महाधिवेसनको उदघाटन सत्रमा सहभागी हुन काठमाडौंमा आएको भए पनि उनको भ्रमणलाई औपचारिक बनाइएको छ । सबै भेटघाटको प्रवन्ध भारतीय दूतावासले मिलाएको परराष्टू मन्त्रालयका अधिकारीहरुले बताए ।
उनले राष्टूपतिसंग नेपालको पछिल्लो अवस्था, संविधान कार्यान्वयन गर्दै अघि बढ्न राजनीतिक दलहरुले देखाएको अग्रसरता लगायतको विषयमा छलफल गरेका थिए । उनले एमाओवादी अध्यक्ष पुष्पकमल दाहालसँग पनि द्विपक्षीय भेटघाट गरेका छन । उक्त भेटमा पनि नेपालको राजनीतिक अवस्था, नेपाल भारत सम्वन्धको विषयमा नै चर्चा भएको थियो । उनले समृद्ध नेपाल भारतीय चाहना रहेको भन्दै त्यसमा आफ्नो तर्फबाट पूर्ण सहयोग रहने बताए ।  

भारत सरकारले पछिल्लो पटक लगाएको नाकाबन्दी र त्यसले पारेको असरको बारेमा समेत उनीहरु बीच चर्चा भएको बताइन्छ । जनस्तरको सम्वन्धलाई थप उचाईमा लैजानको लागि यसप्रकारको नाकाबन्दीले झन विगार्ने समेत उल्लेख गरेका थिए । उनले त्यसलगत्तै प्रधानमन्त्री ओलीलाई भेटेका हुन् । ओलीसंग उनले एक घण्टा भन्दा बढि समय विताएका छन् । मुख्य मन्त्री नितिश मंगलबार (मार्च(१)  ६५ बर्षमा प्रवेश गरेकोले ओलीले जन्म दिनको शुभकामना समेत ब्यक्त गरेका थिए । प्रधानमन्त्रीले उनको शुस्वास्थ्यको कामना गर्दै जन्मदिनको उपहार समेत दिएका थिए । ओलीको भारत भ्रमण, नेपाल भारत सम्वन्ध, देखिएको असझदारी, तराई मधेसको समस्या, विहारमा बसेर नेपाली नेताहरुले गरेको तराई मधेसको आन्दोलन लगायतको विषयमा छलफल भएको भेटमा सहभागिले बताए ।

नितिशले विभिन्न अफटूयाक छलफलमा कोशीको पानीको उपयोग गर्ने बारेमा समेत चासो देखाए । ‘बाढि नियन्त्रण मिलेर गरौंला । जलस्रोतको उपयोग गर्दै मुलुकलाई समृद्ध बनाउन सक्नुहुन्छ,’ नीतिशले सुझाउँदै भने, ‘अब समृद्धिमा जोड दिनु होला ।’ सहभागिले उक्त भेटको बारेमा निकै लामो र उपयोगी रहेको भन्दै भने भारतको विहारमा भएको विकासलाई मोडलको रुपमा लिएर नेपालले पनि समृद्धिको बाटो अघि बढाएको जानकारी प्रधानमन्त्रीले दिएका थिए । उनले सुरक्षा देखि सबै क्षेत्रको लागि नेपाल शान्त, स्थिर र समृद्ध भएको हेर्न भारतले चासो देखाएको मुख्य मन्त्रीले बताएका थिए ।

पटक पटक नेपाल आउन खोजेपनि उनले केन्द्र सरकारबाट स्विकृति पाउन सकेका थिएनन् । भारतका आफ्नो प्रदेशको मुख्य मन्त्रीले विदेश भ्रमण गर्न केन्द्रबाट स्विकृति लिनुपर्ने हुन्छ । त्यो कारण उनी सरकारमा रहदा रहँदै पनि नेपाल आउन निकै असहज भएको थियो । उनलाई स्वागत गर्न कांग्रेस विदेश विभागका पदाधिकारीहरु एअरपोर्ट पोगेका थिए । उनले आए लगत्तै नेपालमा निमन्त्रणा गर्नेहरु प्रति आभार ब्यक्त गरेका थिए । नेपाली कांग्रेसले नेपाली जनताको प्रजातन्त्रको लागि मात्र लडेन र भारतको स्वतन्त्रताको लागि पनि लडेको इतिहास बोकेको पार्टिको महाधिवेसनमा सहभागि हुन आफू आउन पाउदा खुसी लागेको समेत ब्यक्त गरेका थिए ।

नेपालको सीमा जोडिएको विहारका मुख्यमन्त्री हुनाले उनको यो आगमनलाई सरकारले पनि महत्व दिएको छ । भारतका प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीका कडा आलोचकको रुपमा रहेको भए पनि उनी नेपाल आउनु अघि मोदीसंग छलफल गरेर नेपाल आएका थिए । उनले विदेशमन्त्रालयको अधिकारीसंग पनि निकै छलफल गरेर नेपाल आएका हुन । उनलाई भारतिय राजदूत रणजित रायले पनि विमानस्थलमा स्वागत गरेका थिए भने सबै भेटमा पनि उनी साथ साथ थिए । भारतीय जनता दल युनाईटेडका नेता केसी त्यागी पनि नीतिशसँगै थिए ।

रेल मार्ग जोड्न दुवै छिमेकी प्रतिस्पर्धी

छिमेकी चीनले केरुङ (नेपाली सीमा) सम्म रेल ल्याउने योजना अघि बढाइरहेका बेला दक्षिणी छिमेकी भारतले पनि काठमाडौंसम्मै रेल(वे सञ्जाल जोड्ने योजना अघि बढाएको छ । नेपालको राजनीतिमा देखिनेरनदेखिने गरी चासो राख्ने दुवै छिमेकी रेलमार्ग जोड्न प्रतिस्पर्धी झैं देखिएका छन् । भारतले उत्तर प्रदेशको बरहनी बजार (सिद्धार्थनगर जिल्ला) देखि काठमाडौंसम्म रेल लाइन नेटवर्कको सर्भे गर्ने कार्यक्रम रेल बजेटमा घोषणा गरेको छ । सर्भेको काम भएपछि भारतले नेपालसँग सहकार्य गरेर रेल(वे निर्माण सुरु गर्नेछ ।
भारतका रेलमन्त्री सुरेश प्रभुले रेल बजेटमा बरहनी बजार(काठमाडौं रेल नेटवर्क सर्भे गर्न बजेट छुट्याएरै योजना अघि सारेका हुन् । उनले दोस्रो रेल बजेटमा काठमाडौंसम्म नेटवर्क र्पुयाउने योजना प्रस्तुत गरेका छन् । केन्द्र सरकारले सिद्धार्थनगरदेखि काठमाडौंसम्म रेल नेटवर्क जोड्ने योजनालाई अनुमति दिइसकेको अवस्थामा राज्य सरकारले त्यसको काममा जोड दिने ‘इकोनमिक टाइम्स’को अनलाइन संस्करणमा उल्लेख छ । भारतले सर्भे गर्ने तयारी गरेको बरौनी(काठमाडौं रेलवे नेटवर्कको दूरी ३ सय ५९ किलोमिटर हुनेछ । सर्भेका लागि करिब ५४ लाख भारतीय रुपैयाँ विनियोजित छ ।
उत्तर प्रदेशको अलवा विहार राज्यबाट पनि रेलमार्ग जोड्ने योजना भारतको यसअघिकै हो । विहारको इन्धनको रिफाइनरी रहेको क्षेत्रबाट पनि नेपालमा रेल जोड्ने योजना उनीहरूको छ । विहारको बरौनीबाट रेल योजना अघि बढाएको भारतले पहिलो चरणमा उत्तर प्रदेशबाट योजना अघि बढाउन लागेको छ ।
बेइजिङ जोड्ने रेलमार्ग तिब्बतको सिगात्सेसम्म आइसकेको र त्यसलाई आगामी पाँच वर्ष्भित्र केरुङसम्म ल्याउने भएपछि भारतले पनि नेपालको राजधानीसम्मै रेल ल्याउने योजना अघि बढाएको हो । भारतले लामो समयदेखि नेपालमा रेल मार्ग जोड्ने बताउँदै आए पनि यसरी बजेट नै छुट्याएर काम अघि बढाएको थिएन ।
कांग्रेस महाधिवेशनमा सहभागी हुन भारतको विहारका मुख्य मन्त्री नीतीशकुमार काठमाडौं आइपुगेका छन् । उनले पनि प्रधानमन्त्रीसँग कनेक्टिभिटीको विषयमा छलफल गरेका छन् । केन्द्रको योजना अघि बढाउन सीमा जोडिएको राज्यको महत्त्व बढी हुने भएकाले उनको अहिलेको नेपाल भ्रमणमा पनि यो विषयले महत्त्व पाउनेछ । २०७१ चैतमा तत्कालीन राष्टूपति रामवरण यादवले हैनानको बोआवो पुग्दा तिब्बतमा आइसकेको रेल काठमाडौंसम्म जोड्ने जानकारी चिनियाँ सरकारले दिएको थियो । ‘चीनले दक्षिण ‘सिल्करोड आर्थिक क्षेत्रसम्बन्धी योजनामा तिब्बत रेलमार्ग नेपाल हुँदै भारतसम्म विस्तार गर्ने लक्ष्य राखेको अवस्थामा भारतले पनि यो योजना अघि बढाएको हुन सक्छ,’ परराष्टू उच्चअधिकारीले भने ।
दुवै मुलुकको सुरक्षा चासोमा परेको नेपालमा सहज रेल लिंक काठमाडौंसम्म आउन सक्नेमा दुईमत नभएको परराष्टू अधिकारीहरूको भनाइ छ । तर त्यसका लागि नेपाल सरकारले पनि उत्तिकै गृहकार्य गर्न आवश्यक छ । मंसिर दोस्रो साता नेपाल आउँदा चिनियाँ विदेशमन्त्री वाङ यीले हाल सिगात्सेसम्म आइपुगेको रेल सन् २०२० भित्र नेपालको सिमाना केरुङसम्म विस्तार गर्ने चीनको योजना उल्लेख गर्दैै नेपाल तर्फबाट पनि सर्भे वा योजना अघि बढाउन आग्रह गरेका थिए । सन् १९४९ मा आधुनिक चीनको स्थापना भएदेखि नै चीनले आफूलाई नेपालसँग नजिक्याउन सीमासम्म रेलसेवा विस्तार गर्ने र कालान्तरमा काठमाडौंसम्म रेल ल्याउन खोजेको थियो ।
चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीका अध्यक्ष माओत्से तुङकै पालादेखि चीनले नेपालसँग सम्पर्क बढाउन चाहेको र रेलले जोड्न खोजेको भए पनि नेपाली पक्षको बेवास्ताले अघि बढ्न नसकेको हो । भारततर्फ नेपालको सीमासम्म रेल मार्ग छ । जनकपुर जयनगर रेलसमेत सञ्चालनमा छ । चीनको तर्फबाट सीमासम्म रेल आउन अझ ४ सय ३० किलोमिटर रेलमार्ग तयार हुन आवश्यक छ ।

प्रधानमन्त्री भ्रमणको क्रममा चीनसँग इन्धन सम्झौता


 प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीको चीन भ्रमणका क्रममा इन्धन आयात सम्झौता हुने भएको छ । नाकाबन्दी खुलेको करिब एक महिना पुग्न लागे पनि भारतबाट पर्याप्त इन्धन नआएपछि चीनसँग सम्झौता गर्न आपूर्ति मन्त्रालय जुटेको हो । आपूर्तिमन्त्री गणेशमान पुनका अनुसार प्रधानमान्त्री केपी शर्मा ओलीको चीन भ्रमणमा इन्धन सम्झौता पनि मुख्य एजेन्डाका रूपमा प्रस्तुत गरिने छ । चीनबाट इन्धन आयात गर्नका लागि धेरै कुरा सकारात्मक रहेको मन्त्रालयको भनाइ छ ।
नेपाल आयल निगमका अनुसार अहिले भारतले ७० प्रतिशतभन्दा बढी इन्धन नदिने नीति अपनाएको छ । भारतीय आयल कर्पोरेसन्स (आईओसी) ले केन्द्र सरकारको निर्देशन भन्दै ७० प्रतिशतभन्दा बढी दिन अस्वीकार गर्दै आएको छ । लामो समय नाकाबन्दीपश्चात पनि मागअनुसार इन्धन आयात नहुँदा बजारमा इन्धन संकट कायमै छ । ‘भ्रमणका क्रममा आईओसीका मार्केटिङ निर्देशक बीएस कास्तको कुराकानीमा लोडिङ क्रमिक रूपमा बढाउने जनाए पनि अनौपचारिक रूपमा प्राविधिक समस्या भन्दै अहिलेकै आपूर्तिबाट व्यवस्थापन गर्न आईओसीले भनेको छ,’ उनले भने, ‘आईओसीसँग मात्रै निर्भर हुँदा आपूर्तिमा समस्या देखियो । समाधान गर्न अन्य विकल्प खोज्नुपर्छ । अन्य मुलुकबाट पनि इन्धन आयात गर्नुपर्छ ।’ निगमका अनुसार मागअनुसार लोडिङ बढाउन आईओसीलाई दैनिक पत्रचार गरिएको छ । तर, पेटूोल, डिजेल र खाना पकाउने एलपी ग्यास गरेर ७० प्रतिशतभन्दा बढी लोडिङ दिइएको छैन । ‘मागअनुसार लोड बढाउन दैनिक कुराकानी हुन्छ । 

२०७२ फाल्गुन २३ गते आईतबार

सिंघानिया हत्याको ६ बर्ष वितिसक्दा पनि प्रहरीले अनुसन्धान पुरा गर्न सकेन

द एक्सक्लुसिभ सम्वाददाता
जनकपुरधाम............
सञ्चार उद्यमी अरुण सिँघानियाको हत्याको ६ वर्ष वितिसक्दा पनि प्रहरीले उक्त घटनाको छानविन समेत पुरा गर्न सकेको छैन । जनकपुर नगरपालिका वडा नं. ४ वस्ने वर्ष ४८ का अरुण सिंघानियालाई १७ फागुन २०६६ मा होलीका दिन रंग दल्ने निहुमा जनकपुरको शिव चौकमा गोली हानी हत्या गरिएको थियो । हत्यामा प्रयोग गरिएका सुटरहरु मध्ये एक जना पक्राउ परेपछि उनले दिएको बयानका आधारमा प्रहरीले अनुसन्धान सुरु गरेको १ बर्ष भन्दा पनि बढी भईसकेको छ, तर न त अनुसन्धानको प्रक्रिया नै पुरा हुन सकेको छ न त उक्त हत्याका मास्टरमाइण्ड को हुन भन्ने कुरा पनि खुल्न सकेको छैन । धनुषाको वीरेन्द्र बजारका विनोद यादवको हत्यामा संलग्न रहेको अन्सी राइन पक्राउ परेपछि प्रहरीले उनको बयानको आधारमा अनुसन्धान गर्दै जाँदा हत्यामा सुटरका रुपमा प्रयोग गरिएका धनुषाको वीरेन्द्रबजारका एकलाल भनिने योगेन्द्र सहनीलाई पक्राउ गरेर अनुसनधान सुरु गरेको हो ।

प्रहरी स्रोतका अनुसार सिंघानिया हत्यामा धेरै व्यक्तिहरुको संलग्नता रहेपनि सिंघानियालाई साइलेन्सर युक्त पेस्तोलले गोली प्रहार गर्ने व्यक्ति भने उमाप्रेमपुरका मनक लामा रहेको पहिचान गरेको छ । मनक लामा हत्याको केही समय पश्चात अहिले वैदेशिक रोजगारीको शिलशिलामा मलेशियामा कार्यरत छन् । मनकको तस्वीर सहित धनुषा प्रहरीले पक्राउ गर्न उनी कार्यरत रहेको कम्पनीको ठेगाना समेत पत्ता लगाईसकेको छ । तर, अन्य मुलुकबाट पक्राउ गर्न स्थानीय प्रहरीको सक्रियता र पहल मात्र पर्याप्त नहुने कारणले उनी पक्राउ पर्न सकेका छैनन् । 

सिंघानियाका छोरा राहुल सिंघानिया भन्छन,“आफुले धनुषाको हरेक एसपी, सिडिओ, एसएसपीलाई भेट गरेर हत्या प्रकरणबारे सोध्दा केश प्राथमिकतामा छ, अपराधि छिट्टै पक्राउ पर्छ भनेर जवाफ त दिन्छन तर अहिलेसम्म कुनै पनि परिणाम निस्कन सकेको छैन । अब त मलाई प्रहरी माथि भरोसा पनि उठ्न थालेको छ । मलाई के लाग्छ भने मास्टर माइण्डलाई राजनीतिक संरक्षणका साथ साथै प्रशासनिक संरक्षण पनि दिइएको छ ।”

अन्सी राइनले गरेको बयानको आधारमा प्रहरीले सो घटनामा सद्भावना पार्टीका केन्द्रीय सदस्य समेत रहेका कनकपट्टी(१ घर भई हाल जनकपुर(१ बस्ने ३५ वर्षिय रामविनोद यादव, फोरम (लोकतान्त्रिक)का जिल्ला उपाध्यक्ष समेत रहेका भरतपुर(८ का वर्ष ३० को चन्द्रदीप यादव रहेका छन् । त्यसैगरी प्रहरीले भरतपुर(१ का विजय कुसियैत भनिने दीपेन्द्र कुमार यादव, भरतपुर मालटोलका टेकबहादुर लामा र  उमाप्रेमपुरका मनक लामाको खोजी गरिरहेको छ । प्रहरीले उनीहरुको सो घटनामा संलग्नता हुन सक्ने जनाएको छ ।  पक्राउ परेका अन्सी राइन र एकलाल सहनी अहिले मुद्दा पुर्पक्षको क्रममा अदालतको आदेशद्वारा कारागारमा थुनामा छन् । प्रहरीले औपचारिक रुपमा घटनाको अनुसन्धान बारे तथ्यहरु सार्वजनिक नगरेपनि रामविनोद यादवको तस्वीर फरार अभियुक्तको रुपमा जिल्ला प्रहरी कार्यालय धनुषाको अपराध अनुसन्धान शाखामा झुन्ड्याईराखेको छ ।

प्रहरी अनुसन्धानमा घटना सम्बन्धि खुलेका केही तथ्यहरु
एकलाल सहनी यो केशमा फस्दैन्थ्यो होला । तर, चन्द्रदीप यादवले एकलाललाई भेटेर सुटर खोजिरहेको बताएका थिए । विरेन्द्रबजारको एक होटेलमा एकलाललाई चन्द्रदीपले बोलाएर जनकपुरमा एक जना व्यक्तिलाई गोली प्रहार गरी हत्या गर्नुछ एक जना सुटर खोजी देऊ भन्ने प्रस्ताव राखेको थियो । प्रहरी स्रोतका अनुसार एकलालले आफुसँग कुनै पनि सुटर नरहेको बताउँदै गर्दा उनी सँगै रहेका मनक लामाले सुपारी लिन स्वीकार ग¥यो । आफुलाई पैसाको अत्यन्तै जरुरी छ, भनेर मनकले बताएपछि हत्याका लागि चन्द्रदीपले मनकलाई रु.२ लाखको सुपारी दिएका थिए । यसरी डिल भईसकेपछि फेरी अर्को दिन विरेन्द्रबजारकै एक होटेलमा चन्द्रदीप, एकलाल, मनक, अन्सी र पवन लामा पाँच जनाले हत्याको योजना बनाई मनकलाई डिल भएअनुरुप चन्द्रदीपले रु. ५० हजार समेत पेश्की उपलब्ध गराउँछ । प्रहरी स्रोतका अनुसार मनकले पेश्की स्वरुप पाएको रु. ५० हजार मध्ये एकलाललाई मनकले रु. २५ हजार सापटी समेत त्यही बेला दिएको थियो । त्यहाँ सम्म पनि कुन व्यक्तिको हत्या गर्ने हो भन्ने नाम मनक सामु खुलाईदैन । त्यहाँबाट घटनालाई अन्जाम दिन मनक लामा, पवन लामा र विजय कुसियैत जनकपुरमा आई रामा होटेलमा बास बसेको बताइएको छ । उक्त होटेलमा रामविनोद यादव अर्को एक व्यक्तिसँग पुगेको र कसरी हत्या गर्ने तथा कुन ठाउँमा हत्या गर्ने मनकलाई बताइएको प्रहरीको अनुसन्धानबाट खुलेको छ । होटेलबाट कदम चौक स्थित पार्टी अफिसमा आई तिनवटा मोटरसाईकलको व्यवस्था गरिन्छ । होलीका दिन एउटा मोटरसाइकलमा मनक र पवन, अर्को मोटरसाईकलमा विजय र चन्द्रदीप तथा तेस्रो मोटरसाईकलमा रामविनोद यादव समेत आएका थिए । रामविनोद यादवले सिंघानियालाई शिव चौकसम्म ल्याउन सिंघानियाले चिनिराखेको श्याम दोकानियालाई प्रयोग गरेको प्रहरीको आशंका रहेको छ । साइलेन्सर सहितको पेस्तोलले सिंघानियालाई टाउकोमा मनक लामाले गोली प्रहार गरेको अहिलेसम्मको अनुसन्धानबाट खुलेको प्रहरी स्रोतको दावी छ । घटना पश्चात ती व्यक्तिहरु कदम चौक स्थित पार्टी कार्यालयमा राति बसेर खाना तथा रक्सी खाई मनक लामा १८ गते रामानन्द चौक स्थित चन्द्रदीप यादवको आफन्तको घरमा समेत बसेर १९ गते हाइबे तर्फ भागेको प्रहरीले खुलाएको छ । घटनाको धेरै समय पछि हत्यामा प्रयोग गरिएको रातो रंगको मोटरसाईकल प्रहरीले कदम चौक स्थित एक ग्यारेजबाट बरामद समेत गरेको छ । प्रहरी स्रोतका अनुसार उक्त मोटरसाइकल पार्टी कार्यालयको लागि प्रयोग हुने गथर््यो ।

प्रहरीलाई एकलालले दिएको जानकारी अनुसार मनक लामा धेरै गरिब परिवारमा जन्मिएकोले पैसा कमाउनका लागि मजबुरीमा आएर मान्छे हत्या गर्ने कामको लागि सुटरको काम गर्न थाल्यो । मनकको कामै भनेको सुपारी लिएर व्यक्तिको हत्या गर्नु रहेको बताइएको छ ।  एकलालको परिवार भने आर्थिक रुपमा सम्पन्न थियो । माओवादीको द्वन्दकालमा एकलालको बुवासँग माओवादीले चन्दा मागेको थियो । तर उसको बुवाले चन्दा दिन इन्कार गरेपछि करिब ४०÷५० जनाको समुहमा आएका माओवादीहरुले उसको बुवालाई आक्रमण गर्न खोज्दा एकलालले माओवादीहरुको प्रतिकार गरेको थियो । एकलालले बन्चरो लिएर माओवादीहरुलाई काट्न थालेपछि माओवादीहरु भागेको थियो । त्यसपछि माओवादीसँग बदला लिन र आफु पनि माओवादीको आक्रमणबाट बच्न एकलाल जनतान्त्रिक तराई मुक्ति मोर्चामा आवद्ध भई भुमिगत भएका थिए । जनतान्त्रिकमा रहेपनि अर्को तर्फ एकलाल प्रहरीको लागि सुराकीको काम गर्थे । प्रहरी स्रोतका अनुसार एकलाल धनुषाका तत्कालिन डिएसपी रुपकुमार न्यौपानेको सुराकी थिए । तर, एकलालले किनेको कार धनुषा प्रहरीले जफत गरेपछि एकलालले पनि सिंघानिया हत्याको अनुसन्धान गर्न जिम्मा पाएका डिएसपी न्यौपानेलाई समेत धोका दिएको प्रहरी स्रोतको दावी छ । एकलालले नेपाली नम्बर प्लेटको पेटूोल कार काठमाण्डौबाट किनेको थियो । तर जुन व्यक्तिबाट किनेको थियो त्यो व्यक्तिले नामसारी गराएको थिएन । त्यहीबेला धनुषा प्रहरीले उसको कार जफत गर्दा कारको कागज माग गर्दा एकलालले कागज दिन नसकेपछि कार बेच्ने व्यक्तिलाई लिएर आउन धनुषा प्रहरीले एकलाललाई भनेको थियो । तर, काठमाण्डौका त्यो व्यक्ति नआउँदा प्रहरीले उक्त कार जफत गरेको थियो ।

    प्रहरी स्रोतका अनुसार सिंघानिया हत्याको लागि रामविनोद यादवले रु. ३० लाखको सुपारी लिएको र रामविनोदले सोही सुपारी रु. १० लाखमा चन्द्रदीपलाई दिएको बताइएको छ । चन्द्रदीप र रामविनोदलाई धनुषा प्रहरीले अहिलेसम्म पनि पक्राउ गर्न नसकेका कारण घटनाको अनुसन्धान पुरा हुन नसकेको धनुषाबाट सरुवा भईसकेका एसपी उत्तम राज सुवेदीले पत्रकार सम्मेलनमै बताएको थियो । आफुले कुनै पनि हालतमा सिंघानिया हत्याको पर्दाफास गर्ने र दोषी व्यक्ति जो कोही भएपनि त्यसलाई कानुनको दायरामा ल्याएर कारवाही गर्ने प्रतिवद्धता गरेका एसपी सुवेदी जिल्ला छाड्नु एक दिन अघि गरिएको पत्रकार सम्मेलनमा आफु असफल भएको बताएका थिए । 

    तर, उक्त घटनाबारे यस अघिसम्म प्रहरीसँग केही पनि प्रमाण नहुनु दुर्भाग्यपुर्ण अवस्थाबाट भने अहिले धेरै उपलब्धी भएको दावी गर्दै सिंघानिया हत्या काण्डको ७ महिना लगाएर आफुले गरेको अनुसन्धानबाट ८० प्रतिशत अनुसन्धानको कार्य पुरा गरिसकेको सुवेदीले दावी गरेका थिए । यस अघि सम्म मिसिलमा समेत केही डकुमेन्ट तथा प्रमाण नहुँदा स्टोरी इस्टाव्लिस नभएको भएपनि अब आउने एसपीले अनुसन्धानलाई अगाडी वढाउन सक्ने उनले बताएका थिए । कम से कम रामविनोद यादवसम्म हामी पुगेर डिएसपी कृष्ण प्रसाईलाई हयान्ड ओभर गरेर जानु पनि ठुलो सफलता रहेको उनले बताएका थिए । सिंघानियालाई हत्या गरेर ककसलाई फाइदा हुन सक्छ भन्ने व्यक्तिको खोजी गर्दै जाँदा समाजका ठुला वडा तथा प्रतिष्ठित व्यक्ति समेत हुन सक्ने उनले आशंका गरेका थिए । सुवेदीका अनुसार कुनै एक व्यक्तिको मात्र स्वार्थ पुरा गर्नका लागि सिंघानियाको हत्या नभएर मल्टिपल इन्टूेष्टका लागि हत्या गरिएको हो । सिंघानियाको हत्या किन गरिएको र उक्त हत्या योजनामा थप अन्य को(को संलग्न रहेको, उक्त हत्याका लागि फाइनेन्स कसले उपलब्ध गराएको लगायतका कुराहरु चन्द्रदीप र रामविनोद पक्राउ नपरुन्जेलसम्म रहस्य नै रहने छ । घटना पश्चात हत्याको जिम्मेवारी लिनेहरुको होडवाजीनै चलेको थियो ।तराईका सशस्त्र क्रियाकलाप जारी राखेका तीन वटा समुहले सिंहानिया हत्याको जिम्मेवारी लिएका थिए । तराइ जनतान्त्रिक पार्टी मधेशका अध्यक्ष अर्जुन सिंह,जनतान्त्रिक मुक्ति मोर्चाका अध्यक्ष राजन मुक्ति र तराइ आर्मीका मिस्टर किरण गरी तीन वटा समुहले हत्याको जिम्मेवारी लिएका थिए ।

२०७२ फाल्गुन २३ गते आईतबार

के मधेस आन्दोलन तुहिएको हो ? कि खोज्दैछ नयाँ नेतृत्व ?

द एक्सक्लुसिभ सम्वाददाता
जनकपुरधाम............
संविधानका अन्तर्वस्तुमा असहमति जनाउँदै संविधान जारी हुनभन्दाअघिदेखि सुरु भएको मधेस आन्दोलनको गतिविधि अहिले शून्यप्राय छ  । यद्यपी आन्दोलनरत दलहरुले आन्दोलन जारी रहेको बताइरहेका छन् । एकातिर आन्दोनको नेतृत्व गरिरहेको संयुक्त लोकतान्त्रिक मधेसी मोर्चाले आन्दोलनको भावी स्वरुप र रणनीति तय आन्दोलनकारी दलका नेता सम्मिलित सचिवालय गठन गरेको छ भने अर्को्तिर मधेस आन्दोलन तुहिएको विश्लेषण पनि भैरहेको छ । 

मातृका यादव संयोजक रहेको संयुक्त मधेसी राष्टिूय आन्दोलन समितिले गत सोमबार काठमाडौंमा गरेको ’मधेस आन्दोलनका चुनौती र सम्भावना’ विषयक कार्यक्रमका धेरै वक्ताहरुले मधेस आन्दोलन नयाँ नेतृत्वको खोजीमा रहेको बताए । पढ्नुहोस् मधेस आन्दोलनका चुनौती र सम्भावनाबारे विभिन्न व्यक्तिले व्यक्त गरेका विचार ः 

मधेस आन्दोलन असफल बनाउन राज्यको चार रणनीति ः सिके लाल
आन्दोलन पनि आधा मनले गर्ने चरित्र मधेसी, जनजातिलगायत अन्य समुदायमा पनि देखिएको हो  । आन्दोलनका लागि जुन तयारी चाहिन्छ, त्यसको अभाव देखिन्छ  । सामान्यता आन्दोलन तयारीका तीन चरण हुन्छन्  । विद्रोहलाई संगठित तरिकाले अगाडि बढायो र सत्ताले पनि त्यसलाई स्वीकार्यो भने मात्र आन्दोलन हुन्छ  । आन्दोलन भनेको नै सत्तामा सामेल हुनका लागि हो  । आन्दोलनले आमूल परिवर्तन दुनियाँमा कहीं कतै भएको छैन  । सत्ता तयार हुँदैन र आन्दोलनकारी तयार हुन्छन् भने आन्दोलन क्रान्तिमा परिवर्तन हुन्छ  । क्रान्तिमा गएपछि सत्ताको उलटपुलट हुन्छ  । सामाजिक मूल्य(मान्यता बदलिन्छ  । आर्थिक सम्बन्ध परिवर्तन हुन्छ  । सांस्कृतिक मूल्य(मान्यता अर्को आउँछन् र त्यसबेला मात्र क्रान्ति भएको ठहरिन्छ  ।

नेपालमा आजको मितिमा भन्ने हो भने क्रान्ति भन्ने कुरा एकपटक २००७ सालमा मात्र सफल भएको हो  । अपूरो भन्नुस् वा जे भन्नुस् तर एकखालको क्रान्ति नै थियो त्यो  । त्यसले सत्ता परिवर्तन गर्नुको साथै सांस्कृतिक मूल्य(मान्यता पनि परिवर्तन गरेको थियो  । आर्थिक सम्बन्ध पनि सामन्तवादबाट आधुनिकतातर्फ उन्मुख पुँजीवादतिर लैजाने सुरुवात भएको थियो  । त्यसपछि नेपालको इतिहासमा जति पनि देख्छांै, राम्रोसँग आन्दोलन हुन पाएको छैन  । विस्फोट हुन्छ, विद्रोह हुन्छ  । तर, सत्ताधारीले त्यसलाई आन्दोलन मानिदिँदैन  । आन्दोलनकारी हामी आन्दोलन गर्न सक्दैनौ भनी थाक्छन्  । सत्ताले थकाउँछ र विद्रोह व्यवस्थापनकै तहमा त्यसलाई सल्टाइदिन्छ  ।  र, त्यसलाई सत्तामा पनि राम्रोसँग सहभागी हुन दिँदैन  ।  

चाहे त्यो सन् १९९० को काँग्रेस नेतृत्वको कुरा होस् अथवा तथाकथित जनयुद्ध सशस्त्र विद्रोह होस्  । वा २०६२ र ०६३ को जनआन्दोलन होस् वा पहिलो मधेस विद्रोह होस्, दोस्रो मधेस विद्रोह होेस्  । सबैमा सत्ताको चरित्र देखिँदै आएको छ  । आन्दोलनको स्वरूप पनि ग्रहण हुन दिँदैन, क्रान्तिको कुरा त परको कुरा हो  । विस्फोट व्यवस्थापन, विद्रोह व्यवस्थापनमा थकाउने, गलाउने र त्यसपछि दुई÷चारजना नेतृत्व पक्षलाई हातमा लिने र त्यसलाई त्यसैमा टुंग्यांइदिने प्रवृत्ति देखिँदै आएको छ  ।    जे रणनीतिले गर्दा आजको अवस्था आयो, त्यसलाई गहिराइसम्म बुझ्नुपर्यो  । यो त एककिसिमले बुद्धिचालको खेलजस्तै हो  । राष्टूलाई बलियो बनाउन कौमी (समुदाय) विद्रोहलाई आन्दोलनको स्वरूप दिने हो भने राज्यसत्तालाई फाइदा छ  । आन्दोलनकारीलाई फाइदा छ  । होइन भने राज्य सत्ताले षड्यन्त्रमूलक रणनीति अपनाउँदै गयो भने यसलाई क्रान्ति हुनबाट कसैले रोक्न सक्दैन  । र, क्रान्ति कुनै बाटोमा हिँड्दैन  । 

अहिले के भइदियो भने पहिलो मधेस विद्रोहमा माओवादी तह लगाउनु छ भनेर खस आर्य समूह र आदिवासी जनजातिकाको मौन समर्थन रह्यो  । देखिएर नभए पनि मौन समर्थन गरेर मधेसीले माओवादीलाई तह लगाउने भयो भन्थे  । र, त्यसबाट त्यही लाभ प्राप्त भयो  । दोस्रो मधेस विद्रोहमा माओवादीलाई विरोध गर्नेहरू भोलि उनैसँग मिल्यो भने अप्ठ्यारो हुन्छ भन्दै राज्यले यसलाई दुइटा बनाउनुपर्छ भनी आन्दोलनका रूपमा व्यवस्थापन भयो  ।

आन्दोलन असफलका चार रणनीति
मधेस आन्दोलनलाई राज्यले चार किसिमको रणनीति बनाएर आन्दोनल कमजोर बनाउने काम गर्यो  ।

पहिलो ः मधेसी(मधेसीबीच फुट सिर्जना गर्न कसैले आफूलाई क्रान्तिकारी भन्ने, कसैले आफैंलाई आन्दोलनकर्मी भन्ने, कसैले आफूलाई विद्रोही भन्ने  । त्यसले गर्दा शक्ति नै छरियो  । 

दोस्रो ः मधेस आन्दोलनलाई एक्ल्याउने  । जनजातिसँग मिल्न नदिने, दलितसँग मिल्न नदिने, खस आर्यसँग जोडिन नदिन यसमा मिडियाको भूमिका हुन्छ कि बौद्धिकको भूमिका हुन्छ कि सबैलाई राज्यले प्रयोग गरे  ।

तेस्रो ः अन्तर्रा्ष्टिूय रूपमा एक्ल्याउनका लागि यो त सशस्त्र हुँदै छ  । हिंस्रक हुँदै छ  । यो विखण्डनवादी हो भन्ने किसिमले भ्रम छरियो  । कुकुरलाई बदनाम गर अनि गोली हान्देउ  । यो कुकुर त बौलायो गोली हान्न उचित छ भन्ने किसिमको रणनीति राज्यले अपनाएको छ  ।

चौथो ः राष्टूभित्रै पनि स(साना समूहलाई एक्ल्याउने काम गरियो  । त्यसलाई राष्टिूय आन्दोलनसँग जोड्न दिइएन  । राष्टिूय आन्दोलन भन्नेबित्तिकै विखण्डनकारी भन्थे  । त्यसमा मिडियाले पनि त्यस्तैगरी साथ दियो किनभने मिडियाले पनि त्यही महेन्द्रमाला पढेका छन्  । बुद्धिजीवीले पनि त्यही महेन्द्रमाला पढेका हुन्  ।
चार किसिमको रणनीति यति धेरै सफल भयो कि कल्पनासम्म पनि गर्न सकिँदैन  । राज्य संयन्त्रले त्यसलाई असाध्यै सफल पार्यो  । त्यसले गर्दा मधेस आन्दोलन आजको अवस्थामा आइपुगेको हो  ।

अब यसो गरौँ
जे रणनीतिले गर्दा आजको अवस्था आयो, त्यसलाई गहिराइसम्म बुझ्नुपर्यो  । यो त एककिसिमले बुद्धिचालको खेलजस्तै हो  । राष्टूलाई बलियो बनाउन कौमी (समुदाय) विद्रोहलाई आन्दोलनको स्वरूप दिने हो भने राज्यसत्तालाई फाइदा छ  । आन्दोलनकारीलाई फाइदा छ  । होइन भने राज्य सत्ताले षड्यन्त्रमूलक रणनीति अपनाउँदै गयो भने यसलाई क्रान्ति हुनबाट कसैले रोक्न सक्दैन  । र, क्रान्ति कुनै बाटोमा हिँड्दैन  । क्रान्ति जहिले पनि पहाडीखोलाजस्तो हो  । त्यसले आफ्नो बाटो आफंै बनाउँछ  ।

क्रान्तितिर यो मधेस विद्रोह जाने हो भने कहाँ जान्छ, कसैले भन्न सक्दैन  । त्यो कुरा राज्य सत्तालाई विभिन्न तरिकाबाट सम्झाउन सकिन्छ  । राज्यभित्र मधेसीजस्तै तामाङ, थारू, मगरजस्तै अन्य समूह छन्  । उनीहरूसँग एलाइन्स गर्न गाह्रो छ  । पहाडी जनजातिमा पनि गोर्खालीकरण भएको छ  । उनीहरूमाथि शोषण भए पनि त्यसलाई उनीहरूले नियतिकै रूपमा स्वीकार गरेर बसेका हुन्छन्  । काठमाडांैका एकथरि नेवार त हामी पनि गोर्खाली नै हौं, हामी राज्यसत्ताकै अंग हौं भन्नेसम्ममा पुगिसकेका छन्  । केही जनजाति जस्तै गुरुङले पनि गोर्खाली भनेको त हामी हौं भन्न थालेका छन्  । को शत्रु हुन सक्छ, को दुस्मन हुन सक्छ भनी पहिचान गरी एलाइन्स बनाएर अगाडि बढ्नुपर्छ  ।

देशभित्रका मिडियालाई आश्वस्त पारेर विखण्डनको विद्रोह होइन तर क्रान्ति भयो भने विखण्डन हुन्छ कि हुँदैन कसैलाई थाहा छैन भन्नुपर्छ  । तर, आन्दोलनका रूपमा यसलाई नलिने हो भने जायज कुराको सुनुवाइ हुनुपर्छ  । त्योअनुसार सत्ता रूपान्तरण हुन्छ  । यदि सत्ता रूपान्तरित हुन मानेन भने फालिन्छ  । आज होला, भोलि होला, भोलि नभए पर्सि होला  । यो राजनीतिको स्वाभाविक गति हो  । यसलाई दुनियाँमा कसैले रोक्न सक्दैन  ।

खगेन्द्र संग्रौँला, लेखक
मधेस आन्दोलन टुंगिएको होइन, बिसर्जन भएको पनि होइन । व्यक्ति, समुदाय र समाजको लामो र कठिन संघर्षमा थकान महसुस भएपछि अल्पकालीन विश्राम भएको मात्र हो । यो आन्दोलनले दुईवटा कुरा स्थापित गरेको छ । आम मधेसीले काठमाडौंको पहाडे राज्यले ऐतिहासिक कालदेखि आफूमाथि गरेको अपमान बुझ्यो । यति लामो आन्दोलनपछि पनि राज्यले उनीहरुलाई उपेक्षा नै गर्याे । सत्तामा रहेकाहरुमा मधेस आन्दोलन तुहियो, देश विखण्डनमा जानबाट जोगियो भन्ने मानसिकता देखिएको छ । राज्य क्रुर छ र राज्य संचालन गर्नेहरु विवेकहीन छन् भन्ने पनि देखियो । सामान्य आन्दोलनबाट मधेसको मुक्ति सम्भव छैन । त्यो आन्दोलन कस्तो हुन्छ, राज्यको चरित्रले पुष्टि गर्छ । 

पुरानो नेतृत्वको व्यापक आलोचनासँगै मधेसमा नयाँ नेतृत्वको खोजी भएको छ । तर नयाँ नेतृत्व देखिएको छैन । पुरानो नेतृत्वको विस्थापन र नयाँ नेतृत्वको स्थापना एउटा प्रकृया हो । आन्दोलनको झण्डा जसले उठाउँछ, ऊ नै नेता हुन्छ । अहिलेलाई नयाँ सम्भावित नेता र भएकै पुराना नेताको बिचबाट निर्वाह चलाउनुपर्छ । मधेस आन्दोलनलाई बदनाम गर्ने प्रक्रिया जारी छ । 

राष्टिूय एकताको आन्दोलनलाई विखण्डनको आन्दोलनका रुपमा चित्रित गर्न राज्य सफल भएको छ । मधेसको आन्दोलन विदेशबाट उत्तेजित गराइएको हो भन्ने मनोदशा कायम छ । यसलाई चिर्नुपर्छ । ठूलो जनसंख्या भएको र मधेसमा सबैभन्दा उत्पीडनमा रहेको दलित आन्दोलनमा छैन । नेतृत्वले उनीहरुलाई साथमा लिने प्रयत्न गरेजस्तो मलाई लाग्दैन । 

गणेश मण्डल, मधेसी नागरिक समाज
राजनीतिक पार्टी वा विचारबाट मात्र मधेसको मुक्ति सम्भव छैन । किनभने यो धेरै क्लस्टरमा विभाजित छ । राजनीतिक रुपमा मधेस निकै विभाजित छ । त्यसैले यो एक ठाउँमा आउनै सक्दैन । अब नागरिक अधिकारको आन्दोलन बनाएमा मात्र मधेस आन्दोलन अघि बढ्छ । किनभने यहाँ कांग्रेस मधेसी छन्, एमाले मधेसी छन्, माओवादी मधेसी, राजतन्त्रवादी छन, थारु मोर्चा, मुस्लिम मोर्चा, मातृका माओवादी, सरतसिंह भण्डारी, हिन्दुवादी, मधेसकेन्द्रित दल र मोर्चा, सिके राउत र जयकृष्ण गोइतका आआफ्ना मोर्चाहरु छन् ।  मधेस आन्दोलन दुर्घटनामा पर्छ भन्ने पहिला नै थाहा थियो । मधेसभित्रको दलित, मुस्लिम र थारुमाथि राजपुत, कायस्थ र उच्चजातिबाट विभेद छ जबकि उनीहरुको जनसंख्या दुई लाख २० हजार छ । त्यसैले मधेसभित्रको आन्तरिक उत्पीडन र समस्यालाई अब प्रधान बनाएर जानुपर्छ ।  

गोविन्द थारु, पूर्व शिक्षा राज्यमन्त्री
मधेस आन्दोलन बहुराष्टिूय राज्यको आन्दोलन थियो । तर हामी धेरै कुरा खिचडी बनाएका छौँ । खेलको नियम खेलाडी, ताली बजाउने र रेफ्री सबैले बुझ्नुर्पयो । यो त अम्पाएर नभएको अराजक खेल भयो । मधेस आन्दोलनलाई ठिक ठाउँमा ल्याउन नागरिक समाजले भूमिका खेल्नुपर्छ । परिणाम शान्ति हो तर त्यसको कारक तत्व सन्तुलन हो । त्यसकारण बाहुन मन नपग्लेसम्म नेपालमा समाजिक सन्तुलन कायम हुन सक्दैन । यो पाँच छ महिनाले बाहुनको मन पगाल्न सकेन । जबसम्म बाहुनको मन पग्लिन्न, तबसम्म दलितको दैलोमा लोकतन्त्रको उपलब्धि पुग्दैन । यो बुझ्नुर्पयो । संघीयताका चाहना राख्ने व्यक्तिको गैरराजनीतिक मञ्च बनाउनुर्पयो । एउटा ब्यानरमा आन्दोलन र्गयो भनेमात्र   मधेसमा आन्दोलन सफल हुन्छ । 

दमननाथ ढुंगाना, पूर्व सभामुख
मधेसको आन्दोलन अधिकारको आन्दोलन हो । यो मधेसको मात्र होइन । मधेसबेगरको नेपाल कसैको पनि कल्पना होइन । नेपालको एकता मधेस आन्दोलनसँग जोडिएको छ । यदि यसलाई नेपालको आन्दोलन बनाउन नसक्ने हो भने नेपाल नै अर्को हुन्छ । त्यसकारण यो आन्दोलनमा सबै नेपालीको ऐक्यबद्धता हुनु जरुरी छ । अधिकारको आन्दोलनमा ऐक्यबद्धता चाहिन्छ । उसले बराबरीको राज्य खोजेको छ, नेपालबाहिर अर्को राज्य खोजेको होइन । म बराबरीको नागरिक हुँ भनेर राज्य खोज्नु उसको अधिकार पनि हो ।
इतिहास र मौलिकतालाई मधेस आन्दोलनले पनि बुझ्नुपर्छ । मधेस आन्दोलन २००७ सालअघि पनि थियो । राणाशासन हटाउने आन्दोलनमा मधेस पनि थियो । छुट्टै आन्दोलन भन्दा पनि नेपालमा हुने गरेका क्रान्ति र आन्दोलनमा मधेस सहभागी थियो । ६२र६३ बाट मात्र समान अधिकार र हिस्सेदारीका लागि उसले अलग्गै आन्दोलन थाल्यो । मधेसको चेतना गणतन्त्र स्थापना पछि बल्ल उठ्यो । 

मधेस चेतना जागृत भयो । उसले आफ्नो पहिचान दह्रोसँग स्थापना गरेको छ । आन्दोलन सफलरअसफल भन्दा पनि त्यसको सन्देश पुगेको छ कि छैन भन्नेमा ध्यान दिनुपर्छ । मधेसले आफ्नो अधिकार स्थापना गर्ने दिन टाढा छैन । संगठन, नेता वा पार्टीलाई हेरर होइन, पीडित मधेसीलाई हेरेर यसको मुल्यांकन गर्नुपर्छ । आम जनतामा ठूलो सन्देश यसले दिएको छ कि मधेस चुप छैन, अधिकारका लागि आवाज उठाइरहेको छ ।
जहिले पनि ’पहाडिया पहाडिया’ भन्नु पनि गलत हो किनभने हामी सबै एउटा देशमा छौँ । बरु भनौँ न, सबै नेपालीको बराबर हक छ । अतितको बन्धनमा नरहुँ । यो असमान राज्य हो, यहाँ विभेद छ भनेर पृथ्वीनारायण शाहकालीन विचार लिनु लघुताभाष हो । यो राज्य मधेसकै भैसक्यो । कसले भन्छ कि नेपाल मधेसको होइन? हिजोको मानसिकताबाट मुक्त हुनुपर्छ । मधेस नेपालको र नेपाल मधेसको हो ।  तर अधिकार कसैले दिँदैन आन्दोलनबाट नै खोस्ने हो । एकैचोटी कुनै पनि आन्दोलन सफल हुँदैन । मधेसीले आफूले खोजेको राज्यलाई नेपालबाहिर सोचिरहेको छैन । हामीले जानेनौँ भने त्यो राज्य नेपाल बाहिर पनि जान सक्छ । यही राज्यभित्र आफ्नो राज्य खोजिरहेका नागरिकलाई हामीले बुझ्नुपर्छ । मधेस आन्दोलनको चेतना पहाडमा पनि पुगेको छ । राज्य क्रुर भयो भन्ने सारा नेपालीले बुझेका छन् । बलियो गठबन्धन बनाएर आउँदा चुनावमा जानु र आफ्नो अधिकार स्थापनाका लागि लड्नु विधि नै लोकतान्त्रिक विधि हो ।

मौलाना नजरुल हसन, अध्यक्ष, इस्लामी संघ
पहिला हामी दास मानसिकताबाट मुक्त गर्नुपर्छ । हामी सबै बराबर हौँ भन्ने भावनाको विकास गर्नुपर्छ । हरेक व्यक्ति एकअर्कालाई खतरा देखिरहेको छ । मुस्लिम यादवलाई खतरा देख्ने, यादव मेहेतालाई खतरा देख्ने । जब हरेकले हरेकलाई खतरा मानेपछि कसरी सहकार्य हुन्छ? यो भ्रम हटाउनु छ त्यो पनि व्यवहारबाट । मधेस आन्दोलनमा हामी पनि थियौँ तर पछि चारपार्टी गठबन्धनबाट अलग्गियौँ । आन्दोलनमा सहभागी भैरहेका छौँ तर भूमिका नहुने,  सल्लाह नै नगर्ने । सामुहिकता हुँदै भएन । यो अविस्वास पहिला हटाउनुपर्छ ।
हामीमा मुद्दाको बारेमा एकअर्कालाई सहमत गराउन सकेका छैनौँ । केही मुद्दामा एउटै धारणा बन्ला, कुनै मुद्दामा फरक मत होला । नेतृत्व तहमा नै मुद्दामा एकमत बनोस् । आन्दोलनको बिचमा चिटिङ हुन्छ, सुरुमा १७ बुँदा थिए, पछि १२ बुँदा भयो । हामी अजेन्डा स्थापित गर्न लागिरहेका छौँ तर नेताहरुको दिमाग सत्तामा छ । काठमाडौंको अफर कुरेर बसेजस्तो । निःस्वार्थ भएर आन्दोलनमा नलागे सफलता हुन्न । सत्तामोहबाट टाढा जानुपर्छ । सबैलाई मुद्दामा सहमत गराउन सकेनौँ । मधेसीले आन्दोलनमा सबैभन्दा बढी नोक्सान खेपेको छ तर तस्करी पनि मधेसीले नै गरेका छन् । हामीले समाजलाई शिक्षित गर्न सकेनौँ । ६ महिनादेखि कारोबार बन्द भयो भने ऊ किन आन्दोलनमा लाग्छ ? 

तुलानारायण साह, विश्लेषक
मधेस राजनीतिमा धम्की दिने काम धेरै भयो, गफ हाक्ने काम धेरै भयो । आन्दोलनमा समाहित हुनुभन्दा पनि अन्य हिसाबका मानिसको बोली बढी सुनियो । केही नसक्ने तर धम्कीपूर्ण भाषा प्रयोग गरेर काठमाडौंलाई तर्साउन खोजियो । सुरुदेखि नै राज्यले यो बुझ्यो र अन्तयमा तुहाइदियो । ५२ देखि अहिलेसम्म नेपाली राजनीतिको डूाइभर प्रचण्ड हुनुहुन्थ्यो ।

यो कालखण्डमा प्रचण्डको व्यवस्थापन भएपछि सबै कुराको व्यवस्थापन भएको मानियो । त्यो मानेपछि मधेस आन्दोलन एक्लियो । ६३ सालपछि माओवादी व्यवस्थापन गर्नु थियो । मधेसलाई मतलब गरिएन । २० वर्ष लाग्यो माओवादीलाई बुझ्न, ६० वर्ष लाग्यो कांग्रेसलाई बुझ्न, ४० वर्ष लाग्यो एमालेलाई बुझ्न । मधेस आन्दोलन त बल्ल सुरु भयो । ६३ देखि काठमाडौंका भित्तामा मधेसको वालपेन्टिङ सुरु भयो ।
माओवादीले बन्दुक बोक्न सिकाइदिएको अशिक्षित ग्रामीण युवा, देशीविदेशी खुफिया एजेन्सीले चलखेलपछि बनेका बग्रेल्ती सशस्त्र समूहहरुको भरमा एक लेभलमा राज्यलाई तर्साउने काम त भयो, अलिकति धक्का दिने प्रयास त भयो तर त्यो बलियो हुन सकेन । बास्तवमा यो १० वर्ष कोही मसिहाका रुपमा आए, कोही गान्धीका रुपमा आए, सबैको परीक्षण भयो । मधेस आन्दोलन बिनानिष्कर्ष, बिना कुनै लेनदेन, बिना कुनै उपलब्धि तुहिसकेको छ । आन्दोलनको नयाँ सुरुवात हुने सम्भावना देख्दै छु । यसको अजेन्डा, अर्गनाइजेसन र लिडरसिपमा नयाँ रुप र नयाँ नयाँ बाटोहरु कोरिँदै गएको देखिन्छ । अब सुरु हुने आन्दोलन कहाँ पुग्छ हेर्न बाँकी छ । काठमाडौंमा गिरफ्तारी दिन डराउन मधेसको युवा भन्दा जेएनयुमा पढिरहेको मधेसी युवाले दिल्लीमा गिरफ्तारी दियो । यसले मधेस आन्दोलनको दिशा देखाउँछ । आम मधेसीको चाहना गाउँको स्कुलमा पढ्ने, गाउँबाट सहरमा जागिर खाने, काठमाडौंमा घर बनाउने र अमेरिका जाने हुन्थ्यो ।
तर अब एजेन्डा पुनर्प्रिभाषित हुँदैछ । मलेसिया, कतार र साउदीमा रहेका युवाहरु त्यहाँबाट पनि विभेदका कुण्ठा र मुक्तिका उत्साह बोकेर फर्किँदैछन् । नयाँ नेतृत्वको खोजी भैरहेको छ । अहिलेको नेतृत्वको लाचारी राम्रोसँग उनीहरुले नियालेका छन् । मधेसमा एउटा समाप्त भएको तर अर्को सुरु नभएको अवस्था छ ।
प्रा. डा. पारसनाथ यादव
जहाँ चेतनाको कमी हुन्छ, त्यहाँ शासन हुन्छ । शासन उत्पीडनमा रहेका समुदायकै मान्छेबाट हुन्छ । त्यस्तै नेतालाई जनताले भोट दिएका छन् । राजनीतिका नाममा आफ्नो निहीत स्वार्थ पुरा गर्ने पनि देखियो । बाह्य शक्तिबाट निर्दे्शित भएको पनि देखियो । निहीत स्वार्थ र बाह्य प्रभावबाट धेरै क्रान्ति विफल भएका छन् । राजनीतिक दर्शनबाट निर्दे्शित नभएसम्म आन्दोलन गन्तव्यमा पुग्दैन । त्यसको अभावमा मधेस आन्दोलनमा पनि देखियो । 

प्रदीप गिरी, नेता, नेपाली कांग्रेस
म गान्धीको प्रशंग उठाउन चाहन्छु । गान्धीले हिन्दुस्तानमा मात्र ३० वर्ष आन्दोलन गर्नुर्पयो । एउटा होइन, अनेकौँ आन्दोलन गर्नुर्भयो । अवज्ञा, असहयोग, सत्याग्रह पनि अनेकौँ थिए । अन्तिममा भारत छोड आन्दोलन । जुन बेला उहाँको हत्या भयो, त्यतिबेला पनि उहाँ आन्दोलन गर्दै हुनुहुन्थ्यो । भारत पाकिस्ताको विभाजनबाट उहाँ प्रसन्न हुनुहुन्नथ्यो । अरु मान्छे दल्लीमा खुसी मनाउँदै थिए, काठमाडौंमा संविधान घोषणाको खुसी मनाए झैँ । गान्धीले त्यसलाई इन्कार गरेर वर्तमान बंगलादेश र तत्कालीन पाकिस्तानको एउटा गाउँमा हिन्दु मुसलमान एकताको सन्देश दिँदै हुनुहुन्थ्यो । आन्दोलनमा हात हालेपछि यो जति लामो पनि जान सक्छ । आन्दोलनका हरेक चरणको मूल्यांकन हुनुपर्छ, आलोचना हुनुपर्छ, के गल्ती भएको छ भनेर हेर्नुपर्छ र आफ्नो गल्ती स्वीकार गर्ने पार्टी नै अगाडि बढ्छ । 

    यसपटकको आन्दोलनमा धेरै गल्ती पनि भएको छैन तर रणनीतिक भूल भयो । आन्दोलन धेरै कारणले थाकिसकेको थियो । नेताहरुको आपसी प्रतिस्पर्धा, जस लिने होड र सबैलाई समेट्न नसक्दा आन्दोलन थाकेको थियो । कांग्रेसका सांसद र केन्द्रीय सदस्य पनि आन्दोलनमा सहभागी हुन चाहन्छन्, वीरगञ्जमा मिटिङ राख्नुस्, मेरो जिम्मेवारी भयो भनेर मैले आन्दोलनकारी नेताहरुलाई भनेँ । म पनि आउँछु भनेँ । जस कसैले नपाओस् र एक्लो नेता हुन पाइयोस् भन्ने देखियो । लक्ष्य आन्दोलनमा थिएन । आन्दोलनको माध्यमबाट तत्काल नेता बन्नुथियो । भाग खान्छन् साथीहरुले भन्ने मानसिकता । भारतले नैतिक र अ्न्य खालको सहयोग दिइरहेको छ जस्तो गर्नुभएको थियो तर भारतको भरमा यो आन्दोलन सफल हुनेवाला थिएन, याद राख्नुहोला । भारतका बाध्यता पनि छन् र लक्ष्य पनि छन् । मुलतः आन्दोलन मधेसीले मधेसका लागि मधेसद्वारा जै गर्ने हो । यो नेपालको आन्दोलन हो, मधेसको आन्दोलन होइन । नेपाल एक भएर रहने कि नरहने ? नेपालको वर्तमान परिचय रहने कि नरहने भन्ने आन्दोलन हो । या त हिंसात्मक क्रान्ति गरेर नेपाललाई टुक्र्याउनुर्पयो । यो प्रयास सजिलो छैन । अन्तर्रा्ष्टिूय निर्णय हुन्छ, भूराजनीतिले बाधा र्पुयाउँछ । प्रभाकरणको जुन अवस्था भयो, त्यो भन्दा खराब अवस्थाबाट हामी गुज्रिन सक्छौँ । के हुन्छ थाहा छैन ।
अहिले नेताहरुले आफ्नो नेतृत्वका उपर होइन, आन्दोलनको लक्ष्य उपर ध्यान दिनुपर्छ । भन्न सजिलो छ तर गर्न गाह्रो छ । भारतको विभाजन गर्नैपर्छ भन्ने थिएन, गान्धीको कुरा मानेको भए त्यसो नहुन पनि सक्थ्यो । तर जवाहरलाल नेहरुको असहिष्णु दृष्टिकोण मूल कारण बन्यो, यद्यपि यसका धेरै कारण छन् । वार्ता र सम्झौता पनि लडाइँको हिस्सा हो भन्ने नबिर्सनुस् । संविधानमा दुईवटा संशोधन आइसक्यो । करमा आयो, बलमा आयो जे जसरी भए पनि । मधेस आन्दोलनको नेतृत्वलाई बहाना चाहिएको थियो तत्काल आन्दोलन स्थगित गर्ने । राम्रो बहाना थियो तर आन्दोलनको जस कसले लिने भन्ने विवादमा उहाँहरुले यो मिस गर्नुभयो । बेलामा आफ्नो तागत र विरोधीको तागत बुझेर सम्झौता गर्न नसक्नेको स्थिति बडो नराम्रो हुन्छ । सधैँभर क्रान्तिकारी बन्न खोज्नुहुँदैन । सम्झौताको उपलब्धिमा टेकेर अर्को संघर्ष गर्नुपर्छ । त्यो कुरा मधेसमा देखिएको वर्तमान नेतृत्वले बुझ्नुपर्छ । 

महेन्द्र पासवान, पूर्व मन्त्री, नेता नयाँ शक्ति नेपाल
मधेस आन्दोलनको मुख्य समस्या कहाँनेर रह्यो भने नेताको नीति र नियत ठिक देखिएन । ठूलो अविस्वास पैदा भयो । दिनभर आफै आन्दोलन गर्ने अनि रातिराति तेल सप्लाइ गर्ने । कुनै उद्योग बन्द गर्ने तर कतै पैसा लिएर उद्योग चल्न दिने । जनताले कसरी अविस्वास गर्ने ? जनताको विचारलाई सही ढंगले नेतृत्व गर्न नेतृत्वले सकेन । आफैले स्वतन्त्र र स्वाभिमानी ढंगले आन्दोलन अघि बढाएको देखिएन । कतै न कतै यो बाहिरी प्रभावमा र्पयो । सत्ताको लोभ र मोहमा पनि फसेको देखियो । आन्दोलनमा म्याच फिक्सिङ भयो । मधेसमा पनि नयाँ शक्ति र नयाँ नेतृत्वको आवश्यकता छ । मधेस नेपालमा रहने कि नरहने भन्ने कुरा काठमाडौंमा शासन गर्नेहरुको नियत र नीतिमा भर पर्छ । मधेसभित्रका हरेक उत्पीडितलाई आन्दोलनमा जोड्नुपर्छ । 

डा. रामस्वरुप सिन्हा, पूर्व सचिव
मधेस आन्दोलन कसको आन्दोलन हो ? उपेक्षित, उत्पीडित र निमुखाको होइन ? हो भने देशकै आन्दोलन हो । हामी मधेस भन्छौँ तर उपेउक्षित वर्ग, उत्पीडित वर्ग, निमुखावर्ग, सताइएका वर्ग, अधिकारबिहीन वर्ग मधेसका मात्र होइनन, देशका पनि हुन् । त्यसैले यो देशको आन्दोलन हो । हामी सबै बराबर हौँ भन्ने मानसिकता पहिला हुनुपर्याे । आन्दोलन त कहिल्यै पनि अन्त्य हुँदैन । एकै दिनमा के हुन्छ? फ्रान्स, अमेरिका, चीन, भारत, रसिया कहीँ पनि एक दिनमा क्रान्ति सम्पन्न भएका छन्? लामो सयम लाग्छ । मधेस आन्दोलनमा नागरिक र नेताको मनोविज्ञान मिलेन । नेताहरु फर्सी बन्नु हुँदैन, यो चाँडै फुट्छ । नरिबल बन्नुपर्छ । त्यस्तो नेता चाहियो । 

रिजवान अन्सारी, पूर्व गृह राज्य मन्त्री
मधेस आन्दोलन मधेसी जनताको मुक्तिका लागि मात्र होइन, यो देशको राष्टिूय एकतालाई बलियो पार्नका लागि हो । सम्पूर्ण जनतालाई अधिकारसम्पन बनाउन हो । आन्दोलन तुहिएको छैन बरु स्वरुप परिवर्तनको नाममा आन्दोलन तुहाउने षड्यन्त्र भएको छ । तर यो आन्दोलन नेपाल राज्यको एकता बलियो नभएसम्म, राष्टिूयता बलियो नभएसम्म रोकिन्न । असमानता विखण्डनको बिउ हो । राष्टिूय एकताको सर्त समानताको जगमा उभिएको नेपाल हो । 

    मधेसलाई हेर्ने दृष्टिकोणमा फरक आएको छ । आन्दोलनको सफलता र असफलता यसको मुद्दा, नेतृत्व र संगठनसँग जोडिएको हुन्छ । हामीले सबै नेपाली जनताका मुद्दालाई अघि बढाउन सक्यौँ कि सकेनौँ? हामीले चुनेको नेता सक्षम वा योग्य थियो कि थिएन? आन्दोलन हाक्नेहरुको अदूर्दर्शिता, संकीर्णता, जातीय अहंकार र दम्भले आन्लोनमा के भूमिका खेल्यो? यही बेला नेता बन्ने हो, यही बेला पार्टीको बिस्तार गरिहाल्ने हो, ठूलो पार्टी बनाउने हो भन्ने सोच राख्ने अवसरवादी नेताहरुले उत्पीडित जनताको मुक्ति गर्न सक्दैनन् । अब सोच्ने बेला आएको छ । आन्दोलनमा किन साझा अजेन्डा बनेन? किन महागठबन्धन बनेन? मातृका यादव यहाँ आयो भने ऊ नेता बन्छ मेरो बजार सकिन्छ भन्ने, जयप्रकाश गुप्ता आयो भने मेरो बजार सकिन्छ, म सानो नेता हुन्छु भन्ने । यस्ता संकिर्ण सोचका मान्छे आन्दोलनलाई सही दिशानिर्देश गर्न सक्दैन । यस्ता मान्छेहरुका कारण बलिदान ठूलो तर उपलब्धि न्युन भयो ।

यो कसको अयोग्यता हो ? कसको असफलता हो ? जिम्मेवारी लिनुपर्दैन ? आन्दोलनले नेता चुन्छ, मुद्दा चुन्छ र नयाँ ढंगले आन्दोलन अघि बढ्छ । सिद्धान्त र व्यवहारको एकरुपता भएन । मधेसमा बलिदानी भैरहेका बेला प्रधानमन्त्रीको निर्वाचनमा सहभागी हुने नेतृत्वबाट पार लाग्दैन । समानताको जगमा उभिएको नेपाल नभएसम्म यो आन्दोलन रोकिन्न ।  

वीरेन्द्र मिश्र, पूर्व आयुक्त, निर्वाचन आयोग
म पनि मधेसी हुँ । तर कुरा उठेको छु कि म उच्च जात हुँ, तपाईँहरु आफै भन्नुस् म मधेसी हो होइन । निर्वाचन आयोगमा पुगेँ, कसैको कृपाले भएको होइन, नियुक्ति भएरै भएको हुँ । प्रोफेसर भएँ, कसैको कृपाले होइन, रिजर्भेसनमा पाएको पनि होइन, प्रतिस्पर्धाबाट नै भएको हुँ । पहिलो कुरा । अर्को कुरा हरेक व्यक्तिभित्र असन्तुष्टि हुन्छन्, ती असन्तुष्टि जब सामाजिक अपेक्षा बन्छन् र आन्दोलन बन्छन् । आन्दोलनलाई मधेसमा मात्र केन्द्रित गर्ने कि शोषितपीडितमा? शोषितपीडित त पहाडमा पनि छन्, देशैभर छन् । मुख्य कुरा यो हो । 

सन्तोष मेहता, प्रवक्ता, सद्भावना पार्टी
मधेस आन्दोलन तुहिएको छैन । मधेस अहिले पनि आन्दोलित छ । आगो सेलाएको र हावा लाग्नेबित्तिकै फेरि बल्ने अवस्थामा मधेस छ । हो, आन्दोलनको नेतृत्व गर्नेहरुप्रति आक्रोश छ तर आन्दोलन तुहिएको निष्कर्ष निकाल्ने हो भने लाखौँ आन्दोलनकारीको भावनामा ठेस पुग्छ । नेता अवरोधको पक्षमा तर जनता विद्रोह र क्रान्तिको पक्षमा देखियो । नेता पछाडि पछाडि, जनता अगाडि अगाडि । जनता संसद छोड भन्ने तर नेताहरु काठमाडौं फर्किने परिस्थिति बन्यो । नेताहरुमा प्रधान मन्त्री चुनावमा भाग लिएर संविधानलाई स्वीकार गर्ने स्थिति पनि देखियो । जनताको अपेक्षा नेताहरुले समात्न सकेनन् । नेतृत्व र उसको चरित्र ओजनदार हुनुपर्ने रहेछ । गान्धी जस्तो चरित्र हुनुपर्याे ।   

डा. सुन्दरमणि दीक्षित, नागरिक अगुवा
म ४६ सालमा मधेसको जुलुसमा त्रिपुरेश्वरबाट सिंहदरबार गएको थिएँ गजेन्द्रबाबु, रामजनम तिवारी र हृदयेश त्रिपाठीसँगै । प्रधानमन्त्री कृष्णप्रसाद भट्टराईले भेट्न पनि मान्नुभएन । फेरि ७२ सालमा माइतिघरबाट नयाँ बानेश्वरसम्म मधेसकै जुलुसमा हिँडियो । 

२६ वर्षअघि र आज त्यसरी किन जुलुसमा जानुर्पयो ? किनभने मधेसका नेपालीले न्याय पाएनन, पहिचान पाएनन र राज्यबाट बराबरीको व्यवहार भएन । आन्दोलनमा रहेका दलहरुलाई सोध्दा पनि नसोधी बिर्ता बाँडे झैँ संशोधन ल्याइयो । यो पुरानो मनस्थिति हो, शासकीय सोच हो । अब जनतालाई दुख दिएर, स्कुल बन्द गरेर, यातायात बन्द गरेर आन्दोलन हुँदैन । अब राजनीतिक दलका नेतालाई बोलाएर चेतावनी दिनुपर्छ । नेताका घर र कार्यालय घेरौँ । सिंहदरबार र बालुवाटार घेराउ गरौँ । काठमाडौं केन्द्रित आन्दोलन गरौँ । जहाँसुकैको होस, नेपालीले गरेको आन्दोलनमा सबै नेपालीको सहयोग चाहिन्छ ।



२०७२ फाल्गुन २३ गते आईतबार

अन्ततः दुर्गानन्द झालाई राज्यले दियो सम्मान बलिदानीको ५२ बर्ष पछि राज्यले ग¥यो शहिद घोषणा

द एक्सक्लुसिभ सम्वाददाता
जनकपुरधाम............
बुधबार बसेको मन्त्रीपरिषद् बैठकले धनुषाका दुर्गानन्द झालाई पनि शहिदको सूचिमा राखेको छ । उनको मृत्युको ५२ वर्षपछि नेपाल सरकारले अहिले आएर झालाई शहिद घोषणा गरेपनि मधेशमा भने उनलाई धेरै पहिलेदेखि पहिलो गणतन्त्रवादी शहिद र प्रजातन्त्रवादी योद्धाको रुपमा सम्मान प्राप्त छ ।
शहिदको मान्यता पाउनेहरुमा धनुषाका दुर्गानन्द झा , सिराहाका सूर्यनाथ यादव, झापाका विरेन्द्र राजवंशी लगायत रहेका छन् । सिराहाका राम उपाध्याय, लक्ष्मण उपाध्यायसँगै झापाका चन्द्र डांगी, नेत्र घिमिरे, रामनाथ दाहाल, कृष्ण कुइँकेल, नारायणप्रसाद श्रेष्ठलाई पनि सरकारले शहिद घोषणा गरेको छ । शहिदको सूचिमा डडेल्धुराका भिमदत्त पन्त, इलामका रत्नबहादुर वान्तवा, सिन्धुलीका ऋषी देवकोटा, ओखलढुङ्गाका क्याप्टेन यज्ञबहादुर थापा, लीलानाथ दाहाल , ठगीनाथ दाहाल, खगेन्द्रराज दाहाल, गोकर्ण बहादुर कार्की र धनकुटाका भिमनारायण श्रेष्ठ पनि रहेका छन् । त्यसैगरी नेपाल सरकारबाट शहिद घोषणा हुनेमा ताप्लेजुङका हरि नेपाल, सांखुवासभाका चन्द्रबहादुर पुरी र गुल्मीका समशेरबहादुर खत्री पनि छन् । 

क–कसले पाए सहिदको मान्यता ?
भीमदत्त पन्त (डडेलधुरा), दुर्गानन्द झा (धनुषा),रत्नबहादुर बान्तवा (इलाम), ऋषि देवकोटा आजाद (सिन्धुली), क्याप्टेन यज्ञबहादुर थापा (ओखलढुंगा), भीमनारायण श्रेष्ठ (धनकुटा) सूर्यनाथ यादव (सिराहा), हरी नेपाल (ताप्लेजुङ), चन्द्रबहादुर पुरी (संखुवासभा) र चन्द्र डांगी (झापा) छन् । त्यसैगरी नेत्र घिमिरे (झापा), रामनाथ दाहाल (झापा), वीरेन्द्र राजवंशी (झापा), कृष्ण कुइँकेल (झापा), नारायणप्रसाद श्रेष्ठ (झापा), लाई पनि सहिद घोषणा गरिएको छ । त्यसैगरी राम उपाध्याय (सिराहा), लक्ष्मण उपाध्याय (सिराहा), लीलानाथ दाहाल (ओखलढुंगा), ठगीनाथ दाहाल (ओखलढुंगा), खगेन्द्रराज दाहाल (ओखलढुंगा), गोकर्णबहादुर कार्की (ओखलढुंगा) र शमशेरबहादुर खत्री (गुल्मी) लाई पनि सरकारले सहिदको मान्यता दिएको छ ।

को हुन दुर्गानन्द झा र के हो उनको योगदान ?
२ सय ४० वर्षसम्म नेपालमा शासन गरेको शाहवंशिय राजतन्त्रको उन्मुलन गर्ने सपना बोकेको दुर्गानन्द झाको बलिदानीको ४४ वर्ष पछि आखिरकार सत्य सावित भई छाड्यो । शहीद झाको सपना अन्ततोगत्वा साकार भयो । झाको बलिदानीकै कारण आज नेपालमा गणतन्त्र स्थापित हुन सकेको छ । झाकै सहादतका कारण आज जनता आफै शासक बनेका छन् ।    

१९९९ साल वैशाख १४ (बैशाख शुक्ल एकादशी तिथि) मा अमर शहीद दुर्गानन्द झाको जन्म धनुषाको जटही गाउँमा देवनारायण झा र सुकरमारीदेवी झाको एक मात्र सन्तानको रुपमा भएको थियो । पं. भोलानाथ झाका तीन भाई छोराहरुमध्ये एक मात्र उत्तराधिकारी दुर्गानन्द झाको बाल्यकालमै पिताजीको मृत्यु भएको थियो । आमाको रेखदेखमा गाउँबाट ५ किलोमिटर पर भारतीय क्षेत्रको उभगाँव स्थित दिनदयाल हाई स्कुलमा झाको शिक्षादीक्षा भएको थियो । घरको एक्लो सन्तान भएकाले मेटिूकमा पढ्दापढदै २०१७ साल विवाह पञ्चमीको दिन काशीदेवी झा सित उहाँको विवाह भएको थियो । जनकपुर अञ्चलको जटही ग्राम निवासी दुर्गानन्दको विवाह सत्र वर्षको उमेरमा कुम्हरौराकी चौध वर्षीया काशीदेवीसित भएको थियो ।  एक वर्षको दाम्पत्य जीवनमा गर्भवती श्रीमतीलाई छाडेर लोकतन्त्रको संघर्षमा लाग्नुभएकोले घरमा एक्लै श्रीमती र बुद्धा आमा हुँदा आवश्यक हेरचाह नभएर बच्चा मृत जन्मेको थियो । शहीद दुर्गानन्दको परिवारमा २०६० साल भाद्रमा बृद्धा आमाको निधनपछि अब एक्लै उनकी अर्धाङ्गनी काशीदेवी झा मात्र बाँचेकी छिन् । सरकार र देशले दुर्गानन्द झाको लागि खास केही नगरे पनि युवा जमातले उनको निःस्वार्थ  त्याग र बलिदानालाई बिर्सने छैनन् । 

‘दो हंसो को जोडा विछड गयो रे, गजब भयो रामा जुल्म भयो रे’ जेलजीवन यात्राका क्रममा फाँसीको फन्दामा चढ्नुअघि शहीद दुर्गानन्द झाले आफ्नी प्रिय पत्नी काशीदेवीको यादमा यही हिन्दी गीत गाएर विरह र वियोगको भाव प्रकट गर्ने गर्थे । जटहीभन्दा करिब ३ किमि टाढा रहेको भारतको उभगाँव हाइस्कूलमा म्याटिूकमा अध्ययनरत दुर्गानन्दको अधिक समय छात्रबासमा बसेर र राजनीतिमा वित्ने हुनाले काशीदेवीसित उनको भेट महिनामा एकाधचोटिभन्दा बढी हुन सकेन् । दाम्पत्य जीवन सुरु भएको दस महिना नबित्दै दुर्गानन्दसित काशीलाई सधैंका निम्ति टाढिनुप¥यो । पचास वर्षअघिको हाम्रो समाजमा बाल अवस्था देखि नै विधवा र सन्तानहीन भएर बाँच्नुको पीडा कतिको विडम्बनापूर्ण हुन सक्छ, यसको तीतो अनुभव काशीदेवी जस्ता त्यागी नारीले गरेको हुनुपर्छ । दुर्गानन्दसित अन्तिम पटक भेट्न केन्द्रीय कारागार काठमाडौं बोलाइएकी काशीदेवीलाई निरंकुश पञ्चायत शासकले दुर्गानन्दलाई फाँसीको सजाय दिन्छन् र यहीं उनीसितको अन्तिम भेट हो भन्ने कुराको जानकारी समेत थिएन् । 

२०१७ साल पुस १ गते राजा महेन्द्रले चालेको निरंकुश कदमको विरुद्धमा नेपाली कांग्रेसले मुलुकभर क्रान्ति थालेको थियो । भारतीय स्वतन्त्रता संग्रामका वीर सेनानी भतगसिंह र चन्द्रशेखर आजादको जीवनी पढिसकेकाले दुर्गानन्द प्रजातन्त्रको हत्यारालाई नछाड्ने मनःस्थितीमा पुगे । मानिसले संकल्प गरिसकेपछि जे पनि गर्न सक्छ । आफ्ना आमाबाबुका एक मात्र सन्तान र नवविवाहित युवक भएर पनि दुर्गानन्द आफ्नो लक्ष्यमा अडिग थिए । उभगाँवमा पढिरहेकै ठाउँभन्दा केही पर रहेको नेपाली कांग्रेसका निर्वासित नेताहरुका सम्पर्कमा उनी आए । यसै क्रममा कांग्रेसका प्रतिबन्धित स्थानीय नेताहरु ठाउँठाउँमा राजाको ‘कु’ को विरुद्धमा उत्रेका थिए । २०१८ माघ १९ गते राजा महेन्द्रको जनकपुर सवारी हँुदा उनी चढेको गाडीमाथि बम प्रहार गर्ने योजना बनाइएको थियो । जसको अगुवाई दुर्गानन्द झाले गरेका थिए । नेपालमा राजा भनेको भगवान विष्णुको अवतार हो भनेर जन जनमा पढाइएको थियो । राजाको विरोध गर्ने त कसैले आँट जुटाउन सक्दैनथियो भने राजामाथि बम प्रहार गर्न अदम्य साहासको आवश्यकता पथर््यो ।

 हजारौं सुरक्षाकर्मी तैनाथ रहँदा रहँदै क्रान्तिकारी युवक पक्राउ नपर्दा पनि त्यो राति दुर्गानन्द जनकपुर धामको एउटा कुटी मन्दिरमा डेरा गरी बसेका आफन्तहरु हेमचन्द्र चौधरी र भोगेन्द्र चौधरी बसेको कोठामा बसे । भोलिपल्ट त्यहाँबाट उभगाँव लागेका थिए । यता नेपालमा बम काण्डको अनुशन्धानको नाममा ५६ जनालाई पक्राउ गरी दिनहँु कुटपिट गरी बम प्रहार गरेको सकार गराउन दुष्प्रयास भइरहेको थियो । पक्राउ परेकाहरुलाई निर्मम यातना दिन थालियो । बम प्रहार गरी सीमापारी नेपाली कांग्रेसको छतौनी क्याम्पमा बसेका दुर्गानन्दले निर्दोष मानिसले यातना पाइरहेको सुनेर एक दिन अनायास जयनगरबाट जनकपुर रेल्वेद्वारा नेपाल फर्केर उनले गिरफ्तारी दिए । आफ्नो कारण निर्दोष नागरिकहरुले यातना पाउनु हुँदैन भन्ने सोचका साथ उनले गिरफ्तारी दिए । राजामाथि बम प्रहार गर्ने दुर्गानन्दलाई खजुरी र महिनाथापुर स्टेशनसम्ममा कसैले केही गरेन । यसैबीच एस.पी. मानबहादुर राई दर्जनौं प्रहरीको साथ परवाहा रेल्वे स्टेसनमा पुगे । त्यहाँ रेल गाडिबाट ओर्लनासाथ दुर्गानन्दलाई प्रहरीले घेरामा लिई त्यो राति जलेश्वर जेलमा राख्यो । भोलिपल्ट परकौली सैनिक ब्यारेकमा ल्याई हेलिकप्टरबाट काठमाडौं सुन्धारास्थित भद्रगोल जेलमा ल्याइयो । गिरफतारी दिएलगतै उनीमाथि राजद्रोहको मुद्दा चलाइएका थियो र पञ्चायत सरकारले उनलाई मृत्यूदण्डको सजाय तोकी वि.सं. २०२० माघ १५ गते उनलाई फाँसीको तख्तामा झुन्ड्याएको थियो । फाँसीमा झुन्ड्याउनु भन्दा एक दिन अगाडी मात्र २०२० साल माघ १४ गते उनको आमा र श्रीमतीलाई कारागारमा बोलाई भेट गर्न दिईयो । केही बेरको भेटमा उनले आमालाई भने , नरुनुहोस् आमा, कुनै दिन तपाईलाई दुर्गानन्द झाको आमा भनेर सबैले गर्व गरेर हेर्नेछन् । श्रीमतीलाई पनि त्यसैगरी सान्तवना दिँदै आमाको हेरचाह गर्न भनेका थिए । भोलिपल्ट माघ १५ गते राति दुर्गानन्दलाई त्रिपुरेश्वर जेलको रुखमा दुईपल्ट झुण्डयाउँदै उतार्दै गरिन्छ । त्यसबखत पनि दुर्गानन्दलाई माफि मागि बिन्तीपत्र लेख भनिएको थियो । 

सरकारले एक विशेष अदालत गठन ग¥यो । सफाईको मौका समेत नदिएर २०१९ साल भदौ १९ मा मृत्युदण्डको निर्णय सुनायो । त्यसबेलासम्म नेपालमा ब्राहमणलाई मृत्युदण्ड दिइँदैन थियो । त्यसैले मुलुकी ऐन २०२० भदौं १ मा संशोधन गरियो । विशेष अदालतको अनुमोदनअनुसार मारिकाटी दिने राजदरबारको २०२० पुस ७ को पत्र जारी भयो । २०२० माघ १५ महान् क्रान्तिकारी दुर्गानन्द झालाई सुन्धारा जेलमा मध्यरातिमा मृत्युदण्ड दिन ढोका खोल्दा त्यो निर्भीक क्रान्तिकारी मृत्युका लागि तयार बसेको देखेर हत्याराहरु पनि छक्क परेका थिए । नेपालको इतिहासमा फाँसीको सजाय पाउने एक मात्र ब्राहमण दुर्गानन्द झा नै हुन् । यसअघि र पछि कुनै ब्राहमणलाई मृत्युदण्डको सजाय दिइएको देखिन्न ।

 वि स. १९१९ मा जंगबहादुर राणाको पालामा बनेको मुलुकी ऐनमा फाँसीको सजायको उल्लेख भए पनि व्यवहारमा यसको नगण्य प्रयोग भएको देखिन्छ । मुनस्मृतिमा उल्लेख भए अनुसार धार्मिक दृष्टिले ब्राहमण, जोगी, सन्यासी, महिलालाई मृत्यूदण्ड को सजाय दिनु महापाप हो । यस मान्यतालाई स्थापित गर्ने १९१० को मुलुकी ऐनले यी वर्गलाई मृत्युदण्ड बर्जित भन्ने प्रावधानको समेत उल्लेख गरेको पाईन्छ । टंकप्रसाद आचार्य र रामहरि शर्मा यी दुई ब्राहमणलाई मृत्युदण्डको सट्टा वि.सं. १९९७ मा आजीवन कारावासको फैसला सुनाएर राणाशासकहरुले मुलुकी ऐनमा उल्लेखित उक्त प्रावधानको व्यवहारमा समेत पालना गरेको देखिन्छ । तर पञ्चायतकालमा दुर्गानन्दको सवालमा यस प्रावधानको पालना गरिएको देखिन्न । प्राणदण्डको लागि लग्दा अन्तिम इच्छा त्यो महान् लोकतान्त्रिक क्रान्तिकारीले यसरी व्यक्त गरेका थिए । म दीर्घ यात्रामा गए पनि लोकतन्त्रलाई कसैले रोक्न सक्दैन । त्यो निष्तब्ध रातिमा दुर्गानन्दलाई मृत्युदण्ड दिनु अगाडि नै राजा महेन्द्र दरबार छाडेर उपत्यका बाहिर पहाड भ्रमणमा गएका थिए भने तत्कालिन मन्त्रिपरिषद्को अध्यक्ष डा. तुलसी गिरी पुस ९ गते राजीनामा गरी अलग्गिएका थिए । सवा दुई महिनापछि डा. गिरी फेरि अध्यक्ष भएका थिए ।

‘कैद माँगी थी रिहाई तो नहीं माँगी थी तेरी जुल्फों से जुदाई तो नहीं माँगी थी’,यस गीतको पहिलो पंक्तिमा उनी कारावासमा बस्न तयार रहेको बुझिन्छ भने दोश्रो पंक्तिमा प्रिय पत्नी काशीदेवीसित सदाका लागि अलग हुन नचाहेको उनको मनोभाव प्रकट हुन्छ । पञ्चायतकालीन प्रधानन्यायाधिश भगवती प्रसादसिंहको इजलासबाट भएको यो फैसलाले सप्तरी निवासी सिंहलाई जीवनपर्यन्त पिरोलिरह्यो । त्यसैले होला पदनिवृत भएपछि उनी अक्सर हजुरबासित भन्ने गर्थे , ‘मेरो कार्यकालमा एउटा ठूलो अन्याय र ब्रहमहत्याको महापाप भएको छ । यसबाट प्रायश्चितको बाटो पहिल्याई दिनुहोस् ।’

जेलमा राखिएको १८ महिनापछि झालाई मात्र फाँसी दिइएको थियो । दुर्गानन्दलाई सेन्टूल जेल परिसरकै रुखमा राति १२ बजे भुण्डयाउँदा उनी निकैबेर छट्पटाएपछि रुखमा बाँधेर गोली पनि हानिएको थियो । फाँसी दिइनुअघि भेट्न आएकी आफ्नी आमालाई उनले भनेका थिए “मलाई हाँसेर बिदा दिनुस् । यो मुलुकमा एक दिन अवश्य प्रजातन्त्र आउँछ, चिन्ता नगर्नुस् । ” 

२०४६ सालको लोकतन्त्र स्थापना पछि दुर्गानन्दको जन्मथलो जटही पुगेर उनीप्रति सम्मान प्रकट गर्ने नेपाली कांग्रेसका गणमान्य नेताहरुको ओइरो नै लागेको थियो । जिउँदो सहीद गणेशमानसिंहले त जटहीको धुलोलाई पवित्र चन्दन भनेर सिरमा टीकासमेत दलेका थिए । तर विगतमा सबभन्दा बढी सत्ता सञ्चालनको अवसर पाएको नेपाली कांग्रेसले समेत दुर्गानन्दलाई न्याय दिलाउने आँट देखाउन सकेन । जनकपुर पुग्ने ठूलादेखि सानादलका लोकतन्त्रवादी एवं गणतन्त्रवादी नेताहरुले भाषणका क्रममा दुर्गानन्दको नाम प्रयोग गर्न कहिले छुटाउँदैनन् । तर राजधानी पुग्नेवितिकै दुर्गानन्दको नाम ओझेलमा पर्ने गथर््यो । 

दुर्गानन्दकै गाउँबासी समेत रहेका नेपाली कांग्रेस धनुषाका तत्कालिन सभापति स्मृति नारायण चौधरीले जटही गाउँमा उनको सालिक सहितको प्रवेशद्वारको १५ माघ २०५३ मा सिलान्यास गरेका थिए भने ३ अषाढ २०५५ मा तत्कालिन प्रधानमन्त्री गिरीजा प्रसाद कोइरालाले उदघाटन गरेका थिए ।गणतन्त्रको स्थापनापछि माओवादी नेतृत्वको सरकारले दुर्गानन्दको नाममा अस्पताल खोल्न केही रकमसमेत छुट्याएको चर्चा निकै चलेको थियो । तर त्यसले किन अझै बास्तविक आकार लिन सकेन ? गणतन्त्रका यी सेनानीका नाममा अझै कुनै स्मारक, पार्क, विद्यालय, पुस्तकालय आदिको स्थापना हुन नसक्नु दुर्भाग्यपूर्ण कुरो हो । अजर, अमर आत्मा दुर्गानन्द झालाई राज्यले अन्ततः शहीद घोषणा गर्नु धेरै सकारात्मक कार्य हो ।

२०७२ फाल्गुन २३ गते आईतबार