अजब–गजब छ बा ! सुदर्शन सिंह

ए दाई म पर्यटक के ! पोखरीहरुको सहर जनकपुरभनेर सुन्याँथे तर यहाँ त सडक र घर–घरमा पोखरी रैछ बा ! कस्तो आठौं अश्चर्य !


२०७१ भादौ ०८ गते आईतबार

राजदरबार र मिथिला बीच ‘रक्त सम्बन्धको नाता’

अजय अनुरागी

जनकपुरधाम............

यो मातृभूमि महान मिथिला मध्य मानस महोत्तरी,

माँ जानकी जननी जनकपुर प्रान्तमा छ यो पूरी

शुभ नाम विन्धी ग्रामको कुन शालनी विपरेश्वरी

बाट भई श्री विर गर्भा नाम श्री ५ राजेश्वरी

जो पुत्र पैदा गरिबक्सियो नेपाल नरपति शाहको

दानी शिरोमणी श्री ५ गृवाण विर विक्रम शाहको

हे नाथ पहिले नै प्रभुको पुर्ववादिक पत्रमा

लेखि बक्सेको छ मेरो पुर्खाको तामापत्रमा

सन्तान दर सन्तान सम्म भोग गर्नु सर्वदा

                                                   मलाई दिँदै रहनु शुभ आशिर्वाद प्रतिदिन सर्वदा

                                                               म छु सबै दिन पाउने सरकारको मान दानको

                                                            सम्बन्ध विन्धीको बजै कुन शालनी खानदानको

                                                       तस्मात हृदय हुलासले भई लेखनी उत्कर्षिका

                                                    यो दिन रघुनन्दन कविको कल्पना कर पत्रिका

                                                      आनन्द अंगिकार गरिबक्सियोस अभिनन्दन मेरो

                                                            हे दिन बन्धु दयानिधे आरत प्रजा भिक्षुक प्रभुको

२०११ सालमा राजा त्रिभुवन विन्धी
सवारी भएको बेला उनलाई दिइएको अभिनन्दन पत्र

विक्रम सम्बत २०११ सालमा राजा त्रिभुवनको जनकपुर सवारी भएको थियो । सोही सवारीका क्रममा उनी तत्कालिन महोत्तरी (हाल धनुषा) को विन्धी सवार भएका बेलामा उनका रक्त सम्बन्धका आफन्तले माथि लेखिएका पंक्ति सहितको अभिनन्दन पत्र राजालाई दिएका थिए । माथिको पंक्तिले नै के प्रष्ट गर्दछ भने राजा गृवाण विर विक्रम शाहको जन्म मैथिलानीको गर्भबाट भएको हो । राजा रणबहादुर शाहको विवाह मिथिला की छोरीसँग भएको र उनको कोखबाट गृवाणको जन्म भएको हो ।

भारतको विहार प्रान्तका सिमा गाउँका नारायण दत्त मिश्र नेपालको राज दरबारमा राजपंडित थिए । राजपंडित नारायण दत्त मिश्रको ४ छोरी र १ छोरा थिए । उनकी जेठी छोरीको नाउँ त्रिपुर सुन्दरी थियो भने माइलीको राजेश्वरी, साइलीको सोनावत्ति र कान्छीको नाउँ जोगमाया थियो । छोराको नाउँ इश्वरी दत्त मिश्र थियो । उनको जेठी छोरी त्रिपुर सुन्दरीको बाल विवाह भएको थियो । दुर्भाग्यवस उनी बाल विधवा पनि भईन । एक समयमा महाशिवरात्रिका दिन राजपंडित मिश्र आफ्नो बालविधवा छोरीलाई लिएर पशुपतिनाथको दर्शन गर्न गएका थिए । दर्शन गरेर उनीहरु फर्किरहेको बेला तत्कालिन राजा रणबहादुर शाह पनि पशुपति दर्शन गर्न पुगेका थिए । सोही बेला बालविधवा त्रिपुर सुन्दरी माथि राजाको आँखा प¥यो । राजा उनको सौन्दर्यबाट आकर्षित भई भिमसेन थापालाई पठाई विवाहको प्रस्ताव दिए । बालविधवा भईसकेका कारण विवाह गर्न राजपंडित मिश्रले ठाडै इन्कार गरे । विभिन्न प्रयत्न पछि राजाको दवाव सामु उनको केही पनि चलेन । अन्ततः राजा रणबहादुर र त्रिपुर सुन्दरी बीच विवाह भयो । तर, विवाह भएको ३ वर्ष मै त्रिपुर सुन्दरीको निधन भयो । त्यसपछि राजाले राजपंडित मिश्रको अर्को छोरी राजेश्वरीसँग विवाह गर्न प्रस्ताव दियो । राजपंडित मिश्रले आफ्नो छोरी राजेश्वरीको गर्भबाट जन्मिने सन्तानलाई नै राजा बनाउनुपर्ने शर्तमा विहे गराए ।

विन्धी स्थित दरबारका नातेदार
परशुराम झा र ९१ वर्षिय जयनन्दन झा ।

यसरी मिथिलासँग राजदरबारको रक्त सम्बन्ध स्थापित भएको तिनका हालका वंशजहरुको दावी छ । 

एक पटक दरबारमा एक जना पंडित शास्त्रार्थका लागि आएका थिए । ती पंडितले दरबारमा रहेको पंडितहरुसँग आफु शास्त्रार्थ गर्न चाहेको बताएपछि राजाले राजपंडित मिश्रलाई मिथिलाबाट विद्धानहरुको खोजी गर्न आदेश दिएका थिए । आदेश पाएपछि राजपंडित मिश्र भारत विहारको दामोदरपुरबाट शम्भुनाथ झा र भोलानाथ झालाई दरबारमा लगे । शास्त्रार्थभएपछि बाहिरबाट आएका पंडित पराजित भएका थिए । उक्त घटनाबाट राजा प्रसन्न भएर कहाँ बस्ने भनेर सोध्दा आफु जनकपुरको नजिक कुनै गाउँमा बस्ने ती दुवैजना दाजु भाईले बताएपछि राजाले विन्धीमा २ सय ३७ विघा जग्गा मौजा दिएर बसाएका थिए । यता राजपंडित मिश्रको बाँकी रहेका दुई छोरीहरुसँग मिथिलाका ब्राह्मणहरुले विवाह गर्न मानिरहेको थिएन । त्यहीँ बेला रानी राजेश्वरीले शम्भुनाथ झा र भोलानाथ झासँग आफ्नो बहिनीहरु सोनावत्ति र जोगमायासँग विहे गर्न राजालाई भन्न लगाए । तर, ती दुवै जनाले राजाको प्रस्तावलाई मानेनन् । राजाको आदेशलाई अवज्ञा गरेका कारण ती दुवै जनालाई राजाले जेल हालिदिए । पछि उनीहरु तयार भएपछि शम्भुनाथसँग सोनावति र भोलानाथ सँग जोगमायाको विवाह सम्पन्न भयो ।

स्वर्गीय राजा रणबहादुर शाह ।
उनको साढु भाईको वंशज धनुषाको विन्धीमा छ ।

उनीहरु विन्धीमा आएपछि मैथिल ब्राह्मणहरुले उनीहरुलाई बहिष्कार गरेका थिए । पछि यज्ञ गरी पोखरी खन्न लगाएर तिनीहरुलाई जातिले स्वीकार गरेका थिए । यसरी यी कथा शम्भुनाथ झाको वंशका ९१ वर्षिय जयनन्दन झाको दावी छ । जयनन्दन झाका अनुसार दरबारसँग आफुहरुको रक्त सम्बन्ध छ । राजा रणबहादुरका साढु भाईहरु विन्धीमा बसेको र तिनकै सन्तानहरु आफुहरु रहेको उनको भनाई छ । उता राजपंडित नारायण दत्त मिश्रका छोरा इश्वरी दत्त मिश्रको वृद्धा अवस्था पनि आफुहरुको पुर्वजसँगै विन्धी गाउँमा वितेको जयनन्दन मिश्रको दावी छ । उनी भन्छन,“पंडित मामा इश्वरी दत्त मिश्र निसन्तान स्वर्गीय हुनुभएकोले उहाँको कर्ता भई हाम्रै पुर्वजले बैदिक कार्य सम्पन्न गरेका छन् ।” निज पंडित शम्भुनाथ झाका छोरा रामनाथ झा र भगवान झाका वंशज रहेका जयनन्दन झाले द एक्सक्लुसिभका सम्वाददाता सामु दरबारबाट समय समयमा प्रदान गरिएको लाल मोहरहरु पनि देखाए । यति मात्र होइन दरबारबाट प्रदान गरिएको तामा पत्र पनि जिर्ण अवस्थामा रहेको देखाएका थिए ।

स्वर्गीय राजा गृवाण विर विक्रम शाह । 

उनको आमा मैथिल ब्राह्मण थिए ।

इतिहासको पुस्तकमा के छ ?

इतिहासका कितावहरुमा राजा रणबहादुरको विवाह मिश्रको छोरीसँग भएको र विन्धीसँग सम्बन्ध रहेको उल्लेख भएपनि मिश्रका छोरीहरुको नामहरु अर्कै रहेको पाइन्छ । पिताम्बर यादवद्वारा लिखित नेपालको राजनैतिक इतिहास नामक पुस्तकमा यसरी उल्लेख गरिएको छ । राजा रणबहादुर शाहको पहिलो विवाह गुल्मीको राजकन्या राजराजेश्वरी देवीसित भएको थियो । यस बाहेक रणबहादुर साहले एक बस्नेत सरदारकी छोरी सुवर्ण प्रभासित दोस्रो विवाह गरेका थिए । तर रणबहादुर साहले आफु उनलाई भोग्या रानी (रखौटी)को संज्ञा दिएका छन् । सुवर्ण प्रभाबाट रणोद्योत शाहको जन्म भएको भएपनि उनलाई युवराजधिराज घोषित गरिएन । उनको तेस्रो विवाह कान्तिवत्तीसित भएको थियो । कान्तीवती जनकपुरनिरको महोत्तरी जिल्लाको विन्ही गाउँका एक मिश्र बाहुनको विधवा छोरी थिईन र पशुपतिनाथको दर्शन गर्न बाबुसित काठमाण्डौ आएकी थिईन । रणबहादुर शाह उनलाई देखेपछि उनको सौन्दर्यबाट मोहित भएर बिहे गर्न खोजे । शुरुमा कान्तीवतीले विरोध गरे पनि उनीबाट जन्मेको सन्तानलाई राजा बनाउने प्रस्ताव रणबहादुर साहले स्वीकार गरेपछि उनीसित बिहे भयो । हुनत कानुनी दृष्टिमा यस्तो रुपमा भएको यो बिहे ठीक नदेखिए पनि विरोध गर्ने हिम्मत कसैमा थिएन ।     कान्तीवतीबाट सन् १७९७ अक्टुबरमा गीर्वाणयुद्ध विक्रम शाहको जन्म भयो । यिनी युवराजधिराज घोषित गरिए । 

 

दरबारबाट प्रदान गरिएको तामापत्रमा 

समेत बैवाहिक सम्बन्धको पुष्टि गरिएको छ ।

 उक्त तामपत्र दरबारका आफन्तले विन्धीमा

 अहिले पनि सुरक्षित राखेका छन् ।

गीर्वाणयुद्ध विक्रम शाहलाई सत्ता दिएर रणबहादुर शाह सन्यास ग्रहण गरेका थिए र त्यसपछि उनको गाउँ स्वामी निर्गुणानन्द वा निर्वाणानन्द रहन गयो । उनी स्वामी महाराजको नाउँले प्रसिद्ध भए र कान्तीवती स्वामिनी भईन । तिनीहरु पहिले केही समय सम्म पुलचौकमा बसे र पछि देवपाटन आइ बस्न थाले ।

शासन संचालन गर्नको लागि जेठी महारानीलाई नायब, रणोद्योत शाहलाई प्रथम चौतारा, विदुर शाह, शेरबहादुर शाही, शमशेर शाह  र बलभद्र शाह चौतारा बनाइए र रणजीत पाण्डे, दामोदर पाण्डे, नरसिंह गुरुङ, कीर्तिमानसिंह बस्नेत र त्रिभुवन खवास काजी बनाइए । कीर्तिमानसिंह बस्नेत मुल काजी थिए । राजा गीर्वाणयुद्ध विक्रम शाहको स्याहार सुसार सुवर्ण प्रभाको देख रेखमा भइरहेको थियो । यसरी शासन संचालन गर्ने व्यवस्था मिलाएर स्वामी महाराज कान्तीवतीको रोग निको पार्नमा लागे । यसको लागि उनले कुनै कसर बाँकी राखेनन । दान पुण्य र मन्दिरहरुमा पूजा पाठमा प्रशस्त खर्च गरियो । अनेकौं वैद्य, गुभाज्यू आदि व्यस्त थिए । तर रोग निको नभएकोले भारतबाट हकीम झिकाउने विचार भएको थियो । त्यसै बेला सन् १७९९ नोभे. १ मा कान्तीवतीको निधन भयो । यसले गर्दा रणबहादुर शाह शोकविहवल भएर पागल जस्तै भए ।

 कान्तीवती र उनीबीचको प्रेम नरुचाएको आरोप लगाएर देवी देवताको तोड फोड गर्ने र मन्दिरमा हाड फाल्ने कार्य पनि गरे । औषधि गर्ने व्यक्तिहरुलाई पनि अनेकौं अमानविय सजाय दिए, जसले गर्दा उनलाई सबैले पागल भन्न थाले । 

राजदरबारबाट मौजा जग्गा प्रदान गरिएको लाल मोहर अझैपनि विन्धीका वंशजहरुसँग सुरक्षित छ । दरबारबाट प्रदान गरिएको २ सय ३७ विघा जग्गा मध्ये सबै सकिसकेको उनीहरु बताउँछन् ।

त्यसबेलाका कट्टरपन्थीहरु रणबहादुर साहको कान्तीवतीसितको बिहेलाई मन पराएको थिएन । झन् उनीबाट जन्मेको सन्तानलाई राजा बनाउने कुराले गर्दा तिनीहरु विचलित भए । ज्योतिषीहरुले राजा वा रानी चाँडै मर्ने र गीर्वाणयुद्ध विक्रमको पनि बिफरबाट मृत्यु हुने भविष्यवाणी गर्न थाले । गीर्वाणयुद्ध विक्रम शाहको जन्मकै बेलादेखि कान्तीवती विरामी भएकी थिईन । पछि उनलाई टी.बी.भएकोले दिनानुदिन स्वास्थ्य क्षीण हुँदै गयो । यस्तो स्थितिमा उनलाई आफ्नो छोराको चिन्ता बढ्न थाल्यो । तसर्थ आफ्नै जीवनकालमा गीर्वाणयुद्ध विक्रम शाहलाई राजा बनाउने इच्छा प्रकट गरिन । वास्तवमा रणबहादुर शाहले पनि गीर्वाणयुद्ध विक्रम शाहलाई सत्ता दिन समस्या हुन सक्छ भन्ने कुरा बुझिरहेका थिए । गीर्वाणयुद्ध विक्रम शाहलाई राजा मान्ने कबुलियत उनलाई राजा बनाउनु भन्दा १७ दिन पहिले नै सबै भारदारसित गराएका थिए । जसमा ९५ जना भारदारहरुको हस्ताक्षर गराइएको थियो । सन् १७९९ मार्च ८ शुक्रबारको दिन रणबहादुर शाहले आफु राजगद्दी त्याग गरी गीर्वाणयुद्ध विक्रम शाहलाई राजा बनाए । आफ्नो निधनपछि यसको विरोध कसैले नगरोस भन्ने उद्देश्यले त्यस बेलाका शक्तिशाली पाल्पाका राजा पृथ्वीपाल सेनाको हातबाट उनलाई श्रीपेच लगाइएको थियो ।

२०११ सालमा राजा त्रिभुवन आफ्नो मावली विन्धीमा गएपछि 
विन्धी स्थित तिनका वंशजले जग्गा दिएर राजा त्रिभुवनकै नाउँमा 
भित्रुवन आदर्श उच्च मावि स्थापना गरेका थिए ।

कान्तीवती जीवित रहेसम्म उनको स्याहार सुसारमा व्यस्त रहनु परे पनि उनको निधनले गर्दा उनी पुर्ण फुरसत पाएका एक विद्रोही भएर शासन कार्यमा हस्तक्षेप गर्न खोजे । उनी देवपाटनबाट नै शासन संचालन गर्न थाले । नायबको रुपमा जेठी रानी काठमाण्डौबाट शासन संचालन गरिरहेकी थिईन । दामोदर पाण्डे र अन्य भारदारहरु राजालाई नुवाकोट पु¥याई राजाको नाउँमा त्यहींबाट शासन संचालन गरिरहेका थिए । यसरी नेपालमा केही समयसम्म त्रयी शासन चल्न थाल्यो ।

राजा गृवाण विर विक्रमको विन्धी स्थित मावलीका वंशजहरुमध्येका राजकुमार झा ।

तर रणबहादुर शाहले राज्यत्याग गरिसकेकोले उनको हस्तक्षेप दरवारीहरुलाई मन परेन र तिनीहरुले एकताको शपथ लिएर रणबहादुर शाहलाई एउटा पत्र पठाए, जसको मुख्य आशय थियो (राजत्याग गरिसकेकोले रणबहादुर शाहलाई शासन हस्तक्षेप गर्ने कुनै अधिकार छैन । तसर्थ आफुलाई मन लागेको ठाउँमा जीवन यापनको लागि चाहिने जति खर्च लिएर रिटायर भई बस्ने सल्लाह समेत पठाए । यो सुनेर रणबहादुर शाहलाई रीसको सीमा रहेन र उनी सेनालाई त्यस्ता दरबारीहरुको विरुद्ध पठाए । तर सेना पनि विरोधी पक्षमै मिल्न गएकोले रणबहादुर शाहले बनारसतिर भाग्नु प¥यो ।

राजा रणबहादुरका साढुभाईहरु शम्भुनाथ झा र भोलानाथ झा विन्धी आएपछि जातिसँग मिल्नका लागि यज्ञ गरी खनाएको पोखरी (लवकी पोखरी) विद्यालयको छेउमै अवस्थित छ ।

रणबहादुर शाहले आफ्नो छोरालाई राज्य पाउन कुनै समस्याको सामना गर्न नपरोस भन्ने उद्देश्यले नै शासन त्याग गरेका थिए र कान्तीवतीको निधनपछि छोराको संरक्षक भएर शासन संचालन गर्ने इच्छा थियो । तर दरवारीहरुले उनीलाई पागल ठानेर भारततिर भगाई दिए । रणबहादुर शाह एउटा मुद्दाको छानविन गरिरहेको बेलामा आफ्नै सौतेला भाई शेरबहादुर शाहीद्वारा वि.स. १८६३ बैशाख वदी ७ शनीबार (सन् १८०६ अप्रील २५ ) मा उनको हत्या गरियो । 

२०७१ भादौ ०८ गते आईतबार