अजय अनुरागी
जनकपुरधाम............
विविध कारणले गर्दा आवेशमा आएर आफ्नो ज्यानलाई आहुति दिन भन्दै आत्म हत्या प्रयास गर्नेहरु धनुषामा दिन प्रति दिन वढ्दै गएको छ । जनकपुर अञ्चल अस्पतालमा प्रत्येक दिन ४ देखि ५ जना सम्म आत्म हत्या प्रयास गर्नेहरु भर्ना हुने गरेका छन् । समयमै अस्पताल पु¥याइएका ती रोगीहरुलाई चिकित्सकले उपचार गरी जोगाउन सक्षम भएपनि कतिपयमा असफलता पनि देखिन्छ । वढ्दै गएको वैदेशिक रोजगारी, आर्थिक कलह, घरेलु हिंसा, अवैध सम्बन्ध इत्यादी आत्म हत्याका प्रमुख कारण वन्दै गएको छ ।
धनुषा गोदार ३ की १५ वर्षिय सुनयना देवी साहले श्रीमान् सँग झगडा भएका कारण ४ चैत्र २०७० मा विष सेवन गरी आत्म हत्या गर्ने प्रयास गरिन । तत्कालै उनलाई उनका आफन्तले उपचारका लागि जनकपुर अञ्चल अस्पतालमा ल्याएपछि अहिले उनी उपचारार्थ छिन । ६ माघ २०७० मा उनको विहे भएको थियो । श्रीमान सँग सामान्य झगडा भएपछि रिसमा आएर सुनयनाले घरमै राखिएको जुम्रा मार्ने औषधि सेवन गरेकी थिइन ।
धनुषा इनरवा ८ का ३० वर्षिय निरस मण्डललाई श्रीमति प्रमिला देवीले हप्काएर गाली गलौज गरेपछि धनुषाधामबाट विषाक्त किनेर सेवन गरी ५ माघ २०७० मा आत्म हत्या गर्ने प्रयास गरे । उनको पनि अहिले जनकपुर अञ्चल अस्पतालमा उपचार भैरहेको छ । उनको श्रीमति प्रमिलाका अनुसार श्रीमान काम पनि नगर्ने र गाउँमै कुनै काम गर्न भन्दा नमान्ने र विदेश नै जाने भन्ने अड्डि कसेपछि आफुले उनको मानसिक अवस्था स्वस्थ नभएका कारण विदेश नजान भनेपछि विष सेवन गरे । गत कार्तिक महिना देखि नै सोही विषयलाई लिएर श्रीमान र श्रीमति बीच झगडा भैरहेको थियो ।
 |
| विष सेवन गरी आत्म हत्या प्रयास गरेकी धनुषा गोदार–३ कि १५ वर्षिया महिला सुनयना देवी साह जनकपुर अञ्चल अस्पतालमा उपचार गराउँदै । |
धनुषाधाम १ का ३५ वर्षिय रुकसाना खातुनले ससुरासँग झगडा भएपछि ७ चैत्र २०७० मा विष सेवन गरी आत्म हत्या गर्ने प्रयास गरिन । कतारमा श्रीमान वैदेशिक रोजगारीमा रहेको र छोरा छोरीको लागि ससुरासँग भएको झगडा सहन नसकेपछि घरमै रहेको लामखुट्टे मार्ने औषधि सेवन गरी आत्म हत्या गर्ने प्रयास गरेको रुकसानाले बताइन । उनको पनि अहिले जनकपुर अञ्चल अस्पतालमा उपचार भैरहेको छ ।
महोत्तरी एकरहिया ४ का कासिम कवाडिका ३० वर्षिय छोरा भुषण कवाडीले ७ चैत्र २०७० मा आफ्नै जिऊमा मट्टितेल हालेर आगो लगाई आत्म हत्याका प्रयास गरेका थिए । घरमा सामान्य विवाद भएपछि अभिभावकलाई तर्साउनका लागि भनेर उनले आफुलाई जलाउने र पछि घरका मान्छेले बचाइहाल्ने सोचेर आत्म हत्या प्रयास गरेका थिए । उनको पनि अहिले जनकपुर अञ्चल अस्पतालमा उपचार भैरहेको छ । उनको आत्म हत्याको प्रयास यो दोस्रो पटक हो । यस अघि पनि उनले विष सेवन गरी आत्म हत्या प्रयास गरेका थिए । पछि उपचार गराएर उनी घर फर्केका थिए ।
 |
| डा. अवधेष कान्त झा । |
यी ४ वटा घटना आत्म हत्या प्रयासका उदाहरण मात्र हुन । जनकपुर अञ्चल अस्पतालमा यस्तो कुनै दिन छैन जुन दिन आत्म हत्या प्रयास गर्ने रोगी उपचारका लागि भर्ना हुँदैनन् । अञ्चल अस्पतालको इमरजेन्सी विभागमा कार्यरत एकजना स्वास्थ्यकर्मी उज्जवल झाका अनुसार प्रत्येक दिन कम्तीमा पनि ४ देखि ५ जना सम्म आत्म हत्या प्रयास गरेका विरामीहरु उपचारका लागि भर्ना हुन्छन् । विष सेवन, आगो लगाई, झुन्डीएर र हाम फालेर समेत आत्म हत्या प्रयास गर्नेहरु भर्ना हुन आउने गरेको भएपनि विष सेवनका रोगीहरु सबैभन्दा वढी आउने गरेको झाले बताए । यसरी हेर्दा एक महिनामा १ सय ५० जना सम्म आत्म हत्या प्रयासका रोगीहरु उक्त अस्पतालमा भर्ना हुने गरेका छन् ।
वढ्दो तथ्याङ्क
 |
| विष सेवन गरी आत्म हत्या प्रयास गरेकी धनुषाधाम–१ कि ३५ वर्षिया महिला रुक्साना खातुन जनकपुर अञ्चल अस्पतालमा उपचार गराउँदै । |
जिल्ला प्रहरी कार्यालय धनुषाको तथ्याङ अनुसार आर्थिक वर्ष २०६८÷०६९ मा विष सेवन गरी ४१, झुन्डिएर २४ र आगो लगाएर १ जना गरी कुल ६६ जनाले आत्म हत्या गरेका छन् । त्यसैगरी आर्थिक वर्ष २०६९÷०७० मा विष सेवन गरी ४२, झुन्डिएर २७, पानीमा डुवेर १ र आगो लगाएर १ गरी कुल ७१ जनाले आत्म हत्या गरेका छन् । त्यसैगरी आर्थिक वर्ष २०७०÷०७१ को मंसिर महिनासम्म मात्र विष सेवन गरी १४ जना र झुन्डिएर १९ जना गरी कुल ३३ जनाले आत्म हत्या गरेका छन् । त्यसैगरी जिल्ला प्रहरी कार्यालय महोत्तरीको तथ्याङ अनुसार आर्थिक वर्ष २०६७÷०६८ मा विष सेवन गरी कुल ४६ जनाले आत्म हत्या गरेका छन् । आ.व.२०६८÷०६९ मा विष सेवन गरी २९, हाम फालेर १ जना गरी कुल ३० जनाले आत्म हत्या गरेका छन् । त्यसैगरी आर्थिक वर्ष २०६९÷०७० मा विष सेवन गरी ३८ र आगो लगाएर १ गरी कुल ३९ जनाले आत्म हत्या गरेका छन् । त्यसैगरी आर्थिक वर्ष २०७०÷०७१ को माघ महिनासम्म मात्र विष सेवन गरी १८ जनाले आत्म हत्या गरेका छन् । यसरी यी दुई जिल्ला धनुषा र महोत्तरीमा मात्रै हेर्ने हो भने अकालमै ज्यान गुमाउनेहरुको संख्या भयावह देखिन्छ ।
किन गर्छन आत्म हत्या वा आत्महत्या प्रयास ?
 |
| शरीरमा मट्टितेल छर्केर आफैले आगो लगाई आत्म हत्या प्रयास गरेका महोत्तरी एकरहिया–४ का ३० वर्षिय भुषण कवाडी जनकपुर अञ्चल अस्पतालमा उपचार गराउँदै । उनले दोस्रो पटक आत्म हत्या प्रयास गरेका छन् । |
तराईका धनुषा, महोत्तरी, सर्लाही, सिरहा लगायतका जिल्लाहरुमा आत्म हत्या गर्नेहरुको संख्या दिन प्रति दिन वढ्दै गएको देखिन्छ । खास गरी ग्रामिण क्षेत्रहरुमा वैदेशिक रोजगारीमा गएकाहरुको श्रीमतिले आत्म हत्या गर्ने गरेको वढी नै पाइन्छ । महिलाहरुले विष सेवन गरी वा झुन्डिएर आत्म हत्या गर्ने प्रवृति वढ्दै गएको पाइन्छ । जनकपुर अञ्चल अस्पतालको इमरजेन्सी फाँटका इन्चार्ज डा.अवधेष कान्त झाका अनुसार प्रायः जसो वैदेशिक रोजगारीमा गएका पुरुषहरुका श्रीमतिहरुले आवेशमा आएर आत्म हत्या प्रयास गरेको देखिन्छ ।
डा. झा भन्छन,“श्रीमान विदेशमा भएपछि श्रीमतिले शारिरीक आवश्यकता पुरा गर्न परपुरुष सँग अवैध सम्बन्ध गाँस्ने, उक्त कुरा विदेशमा रहेको श्रीमान सम्म पुगेपछि घरमा कलह वढ्दै जाने हुँदा महिलाहरुले आत्म हत्या गर्ने प्रयास गरेको देखिन्छ ।” स्वदेशमा रोजगारी नपाएपछि पुरुषहरु बैदेशिक रोजगारीका लागि बाध्य छन् । विहे गरेको केही महिना नवित्दै पुरुषहरु विदेशिन्छन् । घरमा श्रीमति अज्ञानतावश परपुरुषसँग सम्बन्ध गाँस्न थाल्छन् । पछि उक्त कुरा घरमै रहेका सासु ससुराले थाहा पाएपछि विदेशमा रहेका छोरालाई टेलिफोन मार्फत जानकारी गराउँदा सत्य तथ्य नबुझिकनै श्रीमतिलाई घरबाटै निस्कन बाध्य पारेपछि कतिपय महिलाले आत्म हत्या गर्ने गर्छन् ।
महिला अधिकारका लागि सक्रिय संस्था ओरेक नेपालकी एक जना अधिकारकर्मी हेमलत्ता सिग्देल भन्छिन,“ महिला प्रतिको समाजले हेर्ने दृष्टिकोण अझसम्म पनि परम्परागत नै रहेको छ । श्रीमान विदेशिएपछि घुम्टोमा वस्ने गाउँकी एक महिलाको काँधमा आफ्नो परिवारको लालन पोषणको सम्पुर्ण जिम्मेवारी अचानक आउँछ । त्यसपछि घरका कामका लागि समाजका छिमेकी वा आफन्तको सहयोग लिदा अनेक लान्छना लगाइन्छ । लान्छना मात्र होइन घरबाटै निस्काशन गरिन्छ । यस्तो अवस्थामा महिलाले लोक लाजका कारण आत्म हत्या गर्ने गर्छन् ।”
 |
| विष सेवन गरी आत्म हत्या प्रयास गरेका धनुषाको इनरवा–८ का ३० वर्षिय निरस मण्डल जनकपुर अञ्चल अस्पतालमा उपचार गराउँदै । |
यदि परपुरुषसँग अवैध सम्बन्ध गाँसिन गएको भएपनि पुरुषलाई समाजले केही पनि गर्दैन । कुनै दण्ड सजाय दिदैन । तर, अवला महिलालाई घरका सम्पुर्ण सदस्य, समाज र विदेशमा रहेका श्रीमान समेतले अपराधि ठहराउँदछ । ललाई फकाई, प्रलोभन दिएर अवैध सम्बन्धका लागि बाध्य पार्ने पुरुष समाजमा सिर ठाडो पारी हिडिराखेको हुन्छ भने महिला प्रताड्ति, तिरस्कृत र अपहेलित हुन बाध्य हुन्छन् । यसरी एउटा महिलामाथि हुने गरेको सामाजिक शोषण देखि पारिवारिक शोषण सहन नसकि महिला आत्म हत्याको बाटो रोज्न बाध्य भएको अधिकारकर्मी सिग्देल बताउँछन् । उनका अनुसार महिलालाई पनि बाँच्न अवसर दिए, श्रीमान र श्रीमति बीच समझदारी कायम गर्न लगाए महिलाले पनि आत्म हत्या गर्ने थिएनन् । उनका अनुसार यसो हुनुमा सामाजिक संरचना, घर परिवार र समाजको सोचनै महत्वपुर्ण कारण हो ।
डा. झाका अनुसार आत्म हत्या प्रयास गर्नेहरु तत्काल आवेशमा आएर पलभरमै जिवन त्याग गर्ने निर्णय लिएका हुन्छन् । आत्म हत्या गर्नेहरुमा टिन एजरका यूवा यूवतीहरु देखि वृद्ध वृद्धासम्म छन् । प्रेममा असफल भएपछि यूवा यूवतीहरुले आत्म हत्या गर्ने गरेका छन् । बुवा आमाले छोरा छोरीलाई पकेट खर्च नदिएपछि, पढन भनेपछि, कुटेपछि आत्म हत्या प्रयास गर्ने गरेको देखिन्छ । कतिपय अवस्थामा मोवाइल वा मोटरसाइकल किन्नका लागि पैसा माग्दा अभिभावकले नदिएपछि पनि यूवा यूवतीहरुले आत्म हत्या गर्ने गरेको डा.झा बताउँछन् । घरमा बुहारीबाट प्रताडित भएपछि सासु ससुराले पनि आत्म हत्या प्रयास गर्छन ।
डा.झाका अनुसार धनुषाको सबैलामा एकजना मुस्लिम समुदायका महिलाले तीन जना छोरा छोरीलाई विष खुवाई आफैपनि विष सेवन गरी आत्म हत्या प्रयास गरेका थिए । उपचारको क्रममा एउटा बच्चाको मृत्यु पनि भयो । प्रायः जसो आर्थिक कलह, श्रीमान श्रीमति बीच विश्वासको अभाव, पारिवारिक सदस्यमा सामञ्जस्यता र सदभावको अभाव तथा घरेलु हिंसा नै आत्म हत्याको प्रमुख कारण देखिएको छ ।
सिजनल आत्म हत्या
हुन त आत्म हत्या मान्छेले कहिले र कतिबेला गर्लान भन्ने यकिन गर्न गाह्रो छ । तर, कतिपय अवस्थामा आत्म हत्या पुर्व निर्धारित अथवा मौसमी वा सिजनल पनि हुन्छ । जस्तै एसएलसी परीक्षाको परिणाम आउँदा अनुतिर्ण भएका छात्र छात्राले निराश भई डिप्रेशनमा गएर तत्काल आवेशमा आएर आत्म हत्या गर्ने गर्छन् ।
डा.झा भन्छन,“कतिपय अवस्थामा कुनै पनि परीक्षामा अनुतिर्ण भएका छात्र छात्राले समेत आत्म हत्या गर्ने गरेका छन् । त्यसैगरी गाउँ घरमा तरकारी खेतीको सिजनमा प्रायः जसो सबै किसानका घरमा किटनाशक औषधि हुन्छन् र सामान्य झगडामा पनि विष सेवन गरी आत्म हत्या प्रयास गरेका हुन्छन् ।”
कतिपय अवस्थामा घरमा रहेको किटनाशक औषधिलाई गाउँका वृद्ध वृद्धा (जो आँखाले कम देख्ने गर्छन) भुलवस चियापत्ती सम्झेर चियाको रुपमा समेत खाएको देखिन्छ । कतिपय पुरुषहरुले रक्सी सेवन गरेको अवस्थामा विष सेवन गरेर हेरौ न, के हुन्छ भनेर जान्नको लागि पनि आत्म हत्या गरेका हुन्छन् । डा. झाका अनुसार केही केटा केटीहरु यो विष कस्तो हो, किराहरु कसरी मरी हाल्छन्, अलिकति चाखेर हेरौ न भनेर पनि विष जानी जानी सेवन गरेको पाइन्छ ।
आत्म हत्या प्रयास गर्नेहरु पछुताउँछन
आवेशमा आएर पलभर मै आफ्नो जिवन अन्तय गर्ने निर्णय लिई आत्म हत्या प्रयास गर्नेहरु उपचारका क्रममा पछुताईरहेका हुन्छन् । डा. झाका अनुसार उपचारका दौरान विष सेवन गर्नेहरु बाँच्नका लागि जीवन र मृत्यु बीच चरम संघर्ष गरिरहेका हुन्छन् । १० दिन सम्म उपचार गराउँदा आर्थिक, मानसिक, शारिरीक र सामाजिक कष्ट भोग्नुपर्छ । कतिपय प्यासेन्टहरु निको हुन थालेपछि आफुले आत्म हत्या किन गरेको भन्ने कारण नसोध्नुस, आवेशमा आएर ठुलो गल्ती गरे अब आइन्दा त्यस्तो गल्ती कहिल्यै गर्दिन र अरुलाई पनि आत्म हत्या कहिल्यै नगरुन भन्ने सुझाव दिइरहेका हुन्छन् । कतिपय अवस्थामा उपचारको क्रममा ५÷७ दिन पछि पनि रोगीको मृत्यु हुने गर्छ । कति दिनसम्म खाना पनि दिइदैन । झाका अनुसार समयमै आएकालाई वा होस मै रहेका विरामीहरुलाई बचाउन सकिन्छ । तर, ढिलो भई उपचारका लागि आएको अवस्थामा रोगीलाई बचाउन गाह्रो भइरहेको हुन्छ । कतिपयको उपचारका लागि ल्याउँदा बाटो मै समेत मृत्यु भइसकेको हुन्छ । आत्म हत्या प्रयास गर्नेहरुको तत्काल उपचार नगरिदा मृत्यु हुने सम्भावना वढ्दछ ।
गोबर न खुवाऊँ
विष सेवन गरेका व्यक्तिहरुलाई गाउँ घरमा गाई, गोरु, भैसी सबैको गोबर (मल) पानीमा घोलेर बलजफ्ती खुवाउने गरिन्छ । एक किसिमले गाउँ घरमा यो प्रचलन नै भइसकेको छ । बान्ता गराउने उद्देश्यले गाउँका मानिसले गोबर खुवाएका हुन्छन् । डा. झा भन्छन,“ यसरी गोबर खुवाउनु गलत कार्य हो । बलजफ्ती गोबर खुवाउँदा आँखा, कान, नाकमा पनि छिर्न सक्छ । लङ्गसमा यदि गोबर गयो भने प्यासेन्टलाई बचाउन पनि गाह्रो हुन्छ ।” बान्ता गराउन हामीले नाकबाट पेटसम्म पाइप लगाएर गराउँछौं, गोबरले झन हानी नै पु¥याउँछ । त्यसकारण त्यस्तो काम गर्नु हुँदैन डा. झाको सुझाव छ । यति मात्र होइन अचार पनि खुवाउने गरिन्छ । त्यो पनि गर्नु हुँदैन । बान्ता नै गराउनु छ भने गोबर अचार होइन, नुन पानीको घोल खुवाउनु पर्छ ।
फितलो कानुन र अनुगमन
बजारमा किट नाशक औषधि विक्री वितरण गर्नेहरुले जो कोहीलाई पनि विक्री गरेको पाइन्छ । किटनाशक औषधि किन्न आएका व्यक्ति वास्तविक रुपमा किसान हुन वा अन्य प्रयोजनका लागि लिन खोजेको हो भन्ने सोधपुछ नगरिकनै औषधि विक्री गर्ने गरेको पाइन्छ । गाउँ देखि सहर सम्मका बजारहरुमा सहजै रुपमा किट नाशक औषधि खरिद गर्न सकिने हुनाले जो कोहीको पनि ती विष सम्म पहुँच भएको पाइन्छ । डा.झा भन्छन,“विदेशहरुमा किटनाशक औषधि सहज रुपमा जो कोहीले किन्न पाउँदैनन् । तर, नेपालमा त्यस्तो कुनै प्रतिवन्ध छैन । प्रशासनिक निकायले नेपालमा पनि त्यस्तो विक्री वितरणको लागि एउटा मापदण्ड बनाउनु आवश्यक छ ।” ती विष बेच्नेहरु योग्य, परिपक्व, इजाजत प्राप्त व्यक्ति हुन कि होइनन् त्यसको पनि कुनै अनुगमन हुँदैन ।
आत्म हत्या गर्नु वा आत्म हत्याको प्रयास गर्नुलाई अपराध मानिन्छ । तर, आत्म हत्या प्रयास गर्नेहरुलाई कानुनले कुनै कारवाही नगर्दा समेत आत्म हत्या प्रयास दिनन्दिन बढ्दै गएको पाइन्छ । जिल्ला प्रहरी कार्यालय धनुषाका प्रवक्ता समेत रहेका प्रहरी निरीक्षक गोविन्द पुरी भन्छन,“आत्म हत्या गरी मृत्यु भएको घटनामा हामी तत्काल प्रमाण संकलन गर्ने कोशिश गर्छौं । पोष्टमार्टमको रिपोर्ट अनुसार मृत्युको कारण पत्ता लगाउँछौं । उक्त मुद्दाको अनुसन्धान गर्ने म्याद दुई वर्ष सम्म हुन्छ । उक्त अवधिमा कतैबाट हत्या गरिएको उजुरी आए कर्तव्य ज्यान मुद्दामा परिणत हुन्छ ।” र, उपचार गरी बाँचेको खण्डमा आत्म हत्या प्रयास गर्नेको बयानका आधारमा यदि कसैले विवस गरेको पाइएको छ भने सोही अनुसार पिडकलाई कानुनको दायरामा ल्याई कारवाही गर्ने गरेको प्रहरी निरीक्षक पुरी बताउँछन् । यदि आफै इच्छाले आत्म हत्या प्रयास गरेको अवस्था पाईदा हामीले उक्त व्यक्तिलाई काउन्सिलिङ् गरी यसो नगर्न भनी छोडि दिने गरेको पुरीको भनाई छ ।
सचेत हुनु आवश्यक
घर परिवारका सदस्यहरु बीच माया, प्रेम, स्नेह र सदभावका साथ साथै एक अर्कोमा विश्वास हुनु अत्यन्त आवश्यक छ ।
कुनै पनि सदस्य यदि डिप्रेशनमा गएको अनुभुति हुन्छ वा त्यस्ता कुनै पनि लक्षण देखिन्छ भने तत्कालै परिवारका अभिभावक सचेत हुनु आवश्यक छ । काउन्सिलिङ्गका लागि विज्ञ चिकित्सकसँग उपचार गराउनु आवश्यक छ । कतिपय अवस्थामा यूवाहरु लागु औषधको कुलतमा फसेको अवस्थामा समेत औभरडोज औषधि सेवन गरी समेत आत्म हत्या गर्ने गरेको पाइन्छ । बच्चालाई कुटपिट वा एकहोरो हप्काउनाले समेत आत्म हत्या गर्ने पाइएकोले माया गरी आफ्ना बच्चालाई पठन पाठनमा लगाउनु पर्छ । घरमा खास गरी बैदेशिक रोजगारीमा गएका श्रीमानका परिवारजनले बुहारीलाई आवश्यक माहोल दिनु आवश्यक छ । विनाकारण शंका गरी बुहारीलाई लान्छना लगाउनु वा प्रताडित गर्नबाट बच्नु पर्छ । कुनै पनि व्यक्तिले जुन सुकै अवस्थामा पनि आफ्नो ज्यान जोगाएर संघर्षको बाटो समात्नु पर्दछ । हरेक समस्याको समाधान हुन्छ । मृत्यु कुनै पनि समस्याको समाधान होइन । आत्म हत्या गर्नु वा आत्म हत्या प्रयास गर्नु कानुनी रुपले पनि अपराध हो । जीवन बाँच्नु नै सबै भन्दा महत्वपुर्ण कार्य हो ।
२०७० चैत्र ०९ गते आईतबार
