अजब–गजब छ बा ! सुदर्शन सिंह

ऐ हजुर यसपटक मैले बाहिर धेरै बोलेको छैन, आन्दोलन उठ्दै छ, कालो बजारी र कृत्रिम अभाव वढेको छ । यसरी नै धन कमाउने हो !

२०७३ फाल्गुन २९ गते आईतबार

मधेसमा अत्यधिक बल प्रयोगको प्रवृति

सप्तरीमा मानव अधिकारको उल्लंघन भएपनि आयोगले केही पनि नगरेको भन्दै आयोगको
 क्षेत्रिय कार्यालय जनकपुर अगाडी २४ फागुनमा
प्रदर्शन गर्दै जनकपुरका यूवाहरु ।

अजय अनुरागी
जनकपुरधाम............
प्रहरीले चलाएको गोली लागेर २३ फागुन २०७३ मा सप्तरीमा पाँच जनाको ज्यान गयो । नेकपा एमालेले प्रारम्भ गरेको मेची(महाकाली राष्टिूय अभियानलाई बिथोल्न गएका मधेसी मोर्चाका कार्यकर्तामाथि प्रहरीले गोली चलाउँदा एक दर्जन बढीलाई गोली लाग्यो । गोली लागेका मध्ये मलेठ गाविस २ का सञ्जन मेहता, मलेठ गाविस ४ का पिताम्बर मण्डल, प्रसवनी गाविसका आनन्द साहको ज्यान गएको छ । मृतक मध्ये मेहताको घट्नास्थलमै ज्यान गएको हो भने मण्डललाई उपचारका लागि धरान लग्दै गर्दा र साहको उपचारका क्रममा धरानमै मृत्यु भएको हो । सञ्जनको टाउकोमा गोली लागेको थियो भने अन्यको छातीमा गोली लागेको छ । घटना भएको २ दिन पछि धरान स्थित अस्पतालमा उपचारको क्रममा मलेठ २ का विरेन्द्र महतोको पनि ज्यान गएको छ । उपचारको क्रममा २७ फागुनमा घाइते इनरदेव यादवको पनि मृत्यु भएको छ ।
घटनामा गोली प्रहारबाट एक जना १२ बर्षीय बालक सुरेन्द्र साहसहित आठ जना घाइते भएका छन् । घाइतेहरुलाई अस्पताल भर्ना गरिएको छ । घाइतेमध्ये अधिकांशको उपचार धरान र राजविराजमा भइरहेको छ । प्रहरीको लाठी चार्जबाट एक दर्जनभन्दा बढी घाइते भएका छन् । सद्भावनाका केन्द्रीय सदस्य भीमराज यादव र दीपेन्द्र चौधरी, क्षेत्रीय अध्यक्ष लक्ष्मण यादव, सञ्जय यादवसमेत लाठी चार्जबाट घाइते भएका छन् । झडपमा परी केही प्रहरी समेत घाइते भएका छन् ।
गृहमन्त्रालयको भनाई

गृह मन्त्रालयद्वारा जारी विज्ञप्ती ।

नेकपा एमालेले संचालन गरेको मेची महाकाली अभियान अन्तरगत २३ फागुन २०७३ मा सप्तरीको राजविराज नगरपालिका १ स्थित औद्योगिक क्षेत्रको परिसरमा आम सभा भईरहेकोमा सो कार्यक्रमको विरोधमा आमसभा विथोल्ने उद्देश्यले कार्यक्रम स्थल तर्फ उत्तेजित भएर नाराबाजी गर्दै आईरहेको जुलुसलाई सुरक्षाकर्मीले करिब २ किलोमिटर टाढा बाट नै १ घण्टासम्म क्रमशः पानीको फोहरा, अश्रु ग्यास, लाठी चार्ज तथा हवाई फायर गरी रोक्ने प्रयास गरेकोमा भीड पछि नहटी झन् आक्रोशित भई सुरक्षाकर्मीलाई नै पछाडी धकेल्दै आमसभा स्थलको गेटसम्म आईपुगेको र ठुलो समुहमा रहेको उक्त जुलुसले सुरक्षा घेरा तोड्नका लागि सुरक्षाकर्मी माथि ढुङ्गामुढा तथा पेटूोल बम प्रहार गर्दै समारोह स्थलमा प्रवेश गरी आमसभाका सहभागीहरुमाथि आक्रमण गर्न खोजेकोले सो रोक्न सुरक्षाकर्मीले पुनः हवाई फायर तथा रब्बर बुलेट प्रयोग गर्दा समेत स्थिति नियन्त्रण हुन नसकी बाध्य भई स्थानीय प्रशासनले घुँडामुनि गोली चलाउन आदेश दिएको र स्थिति नियन्त्रणमा लिने क्रममा चलेको गोली लागि पिताम्बर लाल मण्डल, आनन्द साह, सन्जन महतो सहित ३ जनाको दुःखद मृत्यू भएको एवम विरेन्द्र महतो, लक्ष्मण यादव, इनर यादव, सुरेन्द्र कुमार साह, जितेन्द्र साह, दिलिप यादव, दिगम्बर यादव सहित ७ जना घाइते भएको भन्दै गृहमन्त्रालयले प्रेस विज्ञप्ती जारी गरेको छ ।

जनकपुरमा गृहमन्त्री विमलेन्द्र निधिको 
पुतला दहन गर्दै मधेसी जनअधिकार फोरम
 नेपाल लोकतान्त्रिकका नेता तथा कार्यकर्ताहरु ।

गृहमन्त्रालयका प्रवक्ता बालकृष्ण पन्थीद्वारा २३ फागुन २०७३ मा जारी गरिएको उक्त प्रेस विज्ञप्तीमा उल्लेख भए अनुसार प्रतिकुल परिस्थितिलाई नियन्त्रणमा लिने क्रममा सुरक्षाकर्मीले बाध्य भई गोली चलाउँदा दुःखद मृत्यु भएकोमा नेपाल सरकार, गृहमन्त्रालय तथा गृहमन्त्रीले समेत आफ्नो तर्फबाट गहिरो दुःख व्यक्त गर्दै शोकसन्तप्त परिवारजन प्रति समबेदना प्रकट गर्नुका साथै घाईतेहरुको शिघ्र स्वास्थ्य लाभको कामना गरिएको छ । त्यसैगरी मृतकहरुको परिवारलाई राहत तथा घाइतेहरुको उपचारको सम्पुर्ण खर्च नेपाल सरकारबाट मिलाइने कुरा समेत विज्ञप्तीमा उल्लेख छ ।
दमनको विरोधमा मधेस बन्द

संयूक्त लोकतान्त्रिक मधेसी मोर्चाले सप्तरीमा भएको प्रहरी दमनको विरोधमा दुई दिन मधेस बन्द गरेको छ । २४ र २५ फागुन दुई दिन मधेस बन्द आह्वान गरिएको छ । २३ फागुनमा मधेसी मोर्चाले काठमाण्डौमा गरेको निर्णयको चौथो बुँदामा मधेसमा भईरहेको हिंसा, हत्या र नरसंहारको विरोधमा २०७३ साल फागुन २४ र २५ गते २ दिन मधेस बन्द गरी राज्य आतंकको विरोध गर्ने निर्णय गरिएको उल्लेख छ । धनुषा, महोत्तरी, सिरहा, सप्तरी लगायतका जिल्लाहरुमा तनाव देखिएको छ । तराई मधेस लोकतान्त्रिक पार्टीका केन्द्रिय उपाध्यक्ष वृषेशचन्द्र लाल भन्छन,“ यो देशमा शान्तिपुर्ण प्रदर्शन गर्न पाउने नागरिकको मौलिक हक भएपनि मधेसमा हुने प्रदर्शनहरुमा राज्यले सिधा टाउको र छातीमा मात्र गोली हान्ने गरेको छ । सुरक्षाकर्मीहरुले मधेसका नागरिकलाई आफ्नो देशको नागरिक नै नठानेझैं शत्रुलाई गरिने व्यवहार गर्ने गरिएको छ ।” मानव अधिकारकर्मी तथा कानुन व्यवसायी समेत रहेका दिपेन्द्र झा सप्तरी घटना सन्दर्भमा राज्यद्वारा अत्यधिक बल प्रयोग गरिएको बताउँछन् । झा भन्छन,“सप्तरीमा प्रहरीद्वारा निहत्था नेपाली नागरिकको हत्या गरिएको छ । बल प्रयोग गर्नै नपर्ने ठाउँमा नेपालको संविधान, कानुन र अन्तर्राष्टिूय प्रतिबद्धताको विपरित टाउकोको गिद्दी नै निस्कने गरी गोली हान्नु जघन्य अपराध हो । 

जनकपुरमा मधेसी मोर्चाद्वारा विरोध प्रदर्शन, लाठी जुलुस ।

यस घटनाका योजनाकार, कार्यान्वयनकर्ता, आदेश दिने र आदेशपालक सबैलाई फौजदारी न्यायप्रणाली अनुसार कर्तव्य ज्यान मुद्दा अन्तरगत जाहेरी दरखास्त दर्ता गरी घटनाको निष्पक्ष र विश्वसनिय अनुसन्धान गरी दोषी पाइएकालाई कारवाही गर्नुपर्दछ ।” त्यस्तै मधेस मामिलाका जानकार तथा राजनीतिक विश्लेषक तुलानारायण साह भन्छन,“ यो देशको अवस्था विचित्रको छ । काठमाण्डौमा अपहरणकारीहरुलाई राज्यले घेरा हालेर कम्मरमुनि गोली हाल्छन् । तर, मधेसमा प्रहरीले आन्दोलनकारीहरुलाई ताकी ताकी टाउकोमा र छातीमा मात्र गोली हान्छन् । प्रहरी प्रशासनको आन्तरिक औपनिवेशिकरण प्रवृति भनेको यही हो ।”
सर्बोच्च अदालतको परमादेशको अपहेलना
 

सर्बोच्च अदालतको परमादेश ।

गत बर्षको साउन देखि मधेसी मोर्चाले आह्वान गरेको आन्दोलनमा सुरक्षाकर्मीले अत्यधिक बल प्रयोग गरेपछि मधेसका विभिन्न जिल्लाहरुमा मान्छे मारिन थाले । त्यसपछि २९ भदौ २०७२ मा सर्बोच्च अदालतले प्रधानमन्त्री तथा मन्त्रीपरिषदको कार्यालय समेतको नाममा बल प्रयोग सन्दर्भमा अन्तरिम आदेश जारी गरेको थियो । सर्बोच्च अदालतका न्यायाधीशद्वय बैद्यनाथ उपाध्याय र दिपक राज जोशीको संयूक्त इजलासबाट गरिएको उक्त अन्तरिम आदेशमा,“शान्ति सुरक्षाको प्रयोजनार्थ तत्कालको परिस्थितिलाई दृष्टिगत गरी आवश्यकता अनुसार राज्यले जे जस्तो शक्तिको प्रयोग वा परिचालन गर्नुपर्ने हो यथोचित तवरबाट गर्नुपर्ने नै हुन्छ । कानुन बमोजिमको प्रक्रिया नअपनाई हातहतियारको प्रयोग भयो भन्ने निवेदकको जिकिर तर्फ विचार गर्दा कानुन मिचेर नियतबस हातहतियारको प्रयोग भएमा त्यो फौजदारी अपराध हुने भई सोमा कानुनी कारवाही भई यथोचित निर्णय हुने नै छ । तर, शान्ति सुरक्षाको आडमा विग्रेको वा ज्यान जाने किसिमको रसायनयूक्त अश्रु ग्यासको प्रयोग गर्नु बाञ्छनिय हुँदैन । तसर्थ विग्रेको वा ज्यान जाने किसिमको रसायन यूक्त अश्रु ग्यासको प्रयोग नगर्नु, नगराउनु भन्ने समेतको यो अन्तरिम आदेश जारी गरिदिएको छ ।”, उल्लेख छ । विस्मिल्लाह खातुनले विग्रेको वा ज्यान लिने किसिमको रसायनयूक्त अश्रु ग्यास तथा जीवनमाथि नै खतरा हुने किसिमको हातहतियारको प्रयोग नगर्नु नगराउनु भनि परमादेश सहितको अन्तरिम आदेश माग गर्दै सर्बोच्च अदालतमा मुद्दा दर्ता गरेको थियो ।
सर्बोच्च अदालतले नेपाल सरकारको नाममा उक्त अन्तरिम आदेश जारी गरेको भएपनि सोही बर्ष भदौ महिनामा मात्रै मधेसमा विभिन्न ठाउँमा भएका आन्दोलनका क्रममा अत्यधिक बल प्रयोग गरी प्रदर्शनकारीहरुको ज्यान गएको थियो । अहिले फेरी सप्तरीको राजविराजमा सामान्य परिस्थिति हुँदाहुँदै स्थानीय प्रशासनले स्थानीय प्रशासन ऐनको आधारमा अत्यधिक बल प्रयोग गरेको देखिन्छ ।
गृहमन्त्रीको चासो
उपप्रधान तथा गृहमन्त्री विमलेन्द्र निधिले २४ फागुनमा सुरक्षा निकायका प्रमुखहरुसँगको बैठकमा बल प्रयोग सन्दर्भमा चासो लिएका छन् । राजविराजमा घटना भएका दिन गृहमन्त्री निधि नेपाली कांग्रेसका क्षेत्रिय सभामा भाग लिनका लागि कैलाली थिए । काठमाण्डौ फर्किएपछि सुरक्षा निकायका प्रमुखहरुसँग प्रदर्शनकारीहरुलाई घुँडाभन्दा तल गोली हानिनुपर्नेमा ठाउको र छातीमा मात्र किन गोली लागेको भनेर सोधेको गृहमन्त्री निधिका प्रेस सल्लाहकार रामजी दाहालले द एक्सक्लुभिससँग बताए । गोली हान्न गृहमन्त्री निधिले आदेश नदिएको भन्दै दाहाल भन्छन्,“ प्रमुख जिल्ला अधिकारीले स्थानीय प्रशासन ऐनको आधारमा अप्रिय स्थिति हुन नदिन बल प्रयोग गरेको देखिन्छ । गोली हान्न गृहमन्त्रीले कुनै पनि किसिमको आदेश दिएका थिएनन् । उनलाई अहिले राजनीतिक रुपमा तेजोबध गर्ने काम मात्र भएको छ ।” जनकपुरमा मधेसी जनअधिकार फोरम नेपाल लोकतान्त्रिकका नेता कार्यकर्ताहरुले गृहमन्त्री निधिले नैतिकताको आधारमा राजिनामा दिनुपर्ने माग गर्दै गृहमन्त्री निधिको पुतला दहन समेत गरेका छन् ।
शक्ति  प्रयोग एवं हातहतियार प्रयोग सम्बन्धि आधारभुत सिद्धान्त
नेपालका लागि संयूक्त राष्टूसङ्घीय मानव अधिकार उच्चायूक्तको कार्यालयले २०६२÷०६३ सालको जनआन्दोलनका क्रममा शक्ति प्रयोग सम्बन्धमा तयार पारेको प्रतिवेदनमा उल्लेख भए जस्तो शक्ति प्रयोगका सम्बन्धमा कैयौं अन्तर्राष्टिूय सिद्धान्त तथा मापदण्डहरु लागु हुन्छन् । ती मध्येका महत्वपुर्ण कुराहरुमा कानुन कार्यान्वयन अधिकारीको लागि निर्धारण गरिएका आचार संहिता तथा कानुन कार्यान्वयन अधिकारीको लागि तयार पारिएको शक्ति  प्रयोग एवं हातहतियार प्रयोग सम्बन्धि आधारभुत सिद्धान्तहरु रहेका छन् । यहाँ यो स्मरणीय छ कि यी मापदण्डहरुको पालना अन्तरिक राजनीतिक अस्थिरता तथा राजनीतिक संकटको अपवादात्मक अवस्थामा पनि पालना गर्नुपर्ने बाध्यता छ । यस अतिरिक्त यी मापदण्डहरु प्रहरीका साथै सेना र प्रहरीको शक्ति प्रयोग गर्ने सुरक्षासँग सम्बन्धित अन्य निकायहरुलाई पनि लागु हुन्छ ।
शक्तिको प्रयोग गर्दा
शक्तिको प्रयोग गर्दा कानुन कार्यान्वयन गर्ने अधिकारीहरुले आवश्यकता र अनुपालितकता को सिद्धान्तलाई अबलम्बन गर्नुपर्दछ । आवश्यकताको सिद्धान्तले कानुन कार्यान्वयन गर्ने अधिकारीहरुलाई अत्यन्तै आवश्यक भएको अवस्थामा मात्रै शक्ति प्रयोग गर्न भन्छ र त्यस्तो अवस्थामा शक्तिको प्रयोग गर्नुपरे सम्भव भएसम्म अहिंसात्मक साधनको प्रयोग गर्नुपर्ने भन्छ । त्यसकारण सम्भवतः शक्ति त्यसबेलामात्र प्रयोग गर्न सकिन्छ जब अहिंसात्मक उपायहरु लक्षित उद्देश्य पुरा गर्न प्रभावकारी हुँदैनन् र ती उपायहरुले लक्षित उद्देश्य हासिल गर्ने खासै राम्रो सम्भावना देखाउँदैनन् ।
आवश्यकताको सिद्धान्तले शक्ति प्रयोग गर्न सकिने परिस्थितिहरुको बारेमा उल्लेख गर्दछ भने अनुपातिकताको सिद्धान्तले शक्ति कुन तरिकाले प्रयोग गर्न सकिन्छ भन्ने बारेमा उल्लेख गर्दछ । अनुपातिकताको सिद्धान्तले शक्तिको प्रयोग गर्दा संयम अपनाउनुपर्ने र आवश्यक भएको हदसम्म मात्र शक्तिको घातकता अपराधको गम्भीरता र हासिल गर्न खोजेको वैद्य उद्देश्यको अनुपातमा हुनुपर्दछ । शक्ति प्रयोग गर्दा कानुन कार्यान्वयन गर्ने अधिकारीहरुले क्षति तथा चोटपटक सम्भावनालाई न्यून गर्नुपर्दछ र मानवप्रति सम्मानका साथै उसको ज्यानको संरक्षण पनि गर्नुपर्दछ ।
हातहतियारको प्रयोग गर्दा
आवश्यकता र अनुपातिकताको सामान्य सिद्धान्तको अतिरिक्त कानुन कार्यान्वयन गर्ने अधिकारीहरुले हातहतियारको प्रयोग गर्दा अन्य मापदण्डहरुको पनि पालना गर्नुपर्दछ । कानुन कार्यान्वयन गर्ने अधिकारीहरुले देहायका विशेष परिस्थितिहरुमा मात्र शक्तिको प्रयोग गर्न सक्नेछन् ः (क) आत्म रक्षाको लागि वा अन्य व्यक्ति, जसको ज्यानमा तत्काल खतरा उत्पन्न भएमा वा जसलाई गम्भीर चोटपटक लाग्न सक्ने खतरा भएमा, त्यस्तो व्यक्तिको रक्षाको लागि (ख) ज्यानमाथि गम्भीर खतरा हुनसक्ने गम्भीर अपराध रोक्नका लागि (ग) यस्तो खतरा उत्पन्न गर्ने मानिसलाई गिरफ्तार गर्न र जसले यस्तो खतरा उत्पन्न गरेको छ, त्यस्तो खतरा रोक्ने प्रयासको विरुद्ध गतिविधि गरेको छ वा उसलाई भाग्नबाट रोक्नका लागि । जे होस हातहतियार तब मात्र प्रयोग हुनसक्छ, जब कम गम्भीर साधनहरुको प्रयोग अपर्याप्त सावित हुन्छ र जब ज्यान बचाउनका लागि हातहतियारको प्रयोगलाई जति गरे पनि त्याग्ने स्थिति रहँदैन ।
हातहतियार प्रयोग गर्नुअघि कानुन कार्यान्वयन गर्ने अधिकारीले आफुलाई कानुन कार्यान्वयन गर्ने अधिकारीको रुपमा परिचय गराउनुपर्दछ र हातहतियार प्रयोग गर्ने स्पष्ट चेतावनी दिनुपर्दछ । त्यतिमात्र होइन, त्यस्तो चेतावनीको पालनाको लागि पर्याप्त समय पनि दिनुपर्दछ जबसम्म पर्याप्त समयले ती अधिकारी वा अन्य व्यक्तिहरुको ज्यानमा खतरा उत्पन्न गर्दैन वा यस्तो परिस्थितिमा पर्याप्त समय दिँदा स्पष्टरुपमा अनुचित वा व्यर्थ हुँदैन ।
सार्वजनिक सभामा शक्तिको प्रयोग गर्दा
मानव अधिकारको विश्वव्यापी घोषणा तथा नागरिक तथा राजनीतिक अधिकार सम्बन्धि अनुबन्धले स्थापना गरेको सिद्धान्त अनुसार कानुन कार्यान्वयन गर्ने अधिकारीहरुले जनतालाई कानुनसम्मत र शान्तिपुर्ण रुपमा आयोजना हुने सभाहरुमा भाग लिन दिनुपर्दछ । कुनै सभा गैरकानुनी छ तर हिंसात्मक छैन भने त्यस्तो सभालाई तितर वितर पार्नको लागि कानुन कार्यान्वयन गर्ने अधिकारीहरुले शक्ति प्रयोग गर्नबाट बच्नुपर्दछ, तर जहाँ त्यसो गर्न व्यवहारिक छैन, त्यस्तो अवस्थामा जरुरी भएको हदसम्म मात्र शक्तिको प्रयोग गर्नुपर्दछ । हिंसात्मक सभालाई तितर वितर पार्ने क्रममा कानुन कार्यान्वयन गर्ने अधिकारीहरुले हातहतियार तबमात्र प्रयोग गर्न सक्छन्, तब कम खतरनाक साधन प्रयोग गर्न व्यवहारिक हुँदैन र त्यस्तो अवस्थामा हातहतियार प्रयोग गर्दा न्यन्तमरुपमा आवश्यक भएको हदसम्म मात्र प्रयोग गर्नुपर्दछ । कुनै पनि अवस्थामा माथि उल्लेख गरिएजस्तै हातहतियारको प्रयोग विशेष परिस्थितिमा मात्र हुन सक्छ, जस्तो कि आत्म रक्षाको लागि, कसैलाई तत्काल ज्यानमाथि खतरा उत्पन्न भएमा वा गम्भीर चोटपटक लाग्ने खतरा उत्पन्न भएमा, त्यसलाई रोक्नको लागि, अथवा यसतो खतरा उत्पन्न गर्ने व्यक्तिलाई गिरफ्तार गर्नका लागि र खतरा रोक्ने प्रयासको विरोध गर्ने व्यक्तिका विरुद्ध र नियन्त्रणबाट भाग्न खोज्ने व्यक्तिका विरुद्ध ।
शक्ति प्रयोगका सम्बन्धमा राष्टिूय मान्यताहरु
प्रमुख जिल्ला अधिकारीलाई जिल्लामा कानुन व्यवस्था, शान्ति तथा सुरक्षाको स्थिति कायम राख्ने अधिकार छ र प्रजिअ जिल्लामा हुने जिल्ला सुरक्षा समितिको पनि अध्यक्ष हुन्छ । जिल्ला प्रहरी कार्यालयका प्रमुख, राष्टिूय अनुसन्धान विभागका जिल्ला प्रमुख, सशस्त्र प्रहरी बलका स्थानीय प्रमुख तथा नेपाली सेनाका स्थानीय व्यारेकका प्रमुख पनि उक्त जिल्ला सुरक्षा समितिमा व्यवस्था भंग गर्ने कुनै सभा रोक्नका लागि प्रहरीलाई निर्देशन दिनुपर्दछ ।
मानव अधिकार कर्मी तथा कानुन व्यवसायी दिपेन्द्र झाका अनुसार प्रमुख जिल्ला अधिकारी तुरुन्त सभास्थलमा गएर भीडलाई अगाडी नबढ्नका लागि सम्झाई बुझाई गर्नुपर्दछ । र, पनि भीडले आफ्नो गतिविधि रोकेन भने प्रहरीले शक्ति प्रयोग गर्न सक्छ, र त्यसक्रममा आवश्यकताअनुसार लाठी प्रहार गर्न सक्छ, हवाई फायर, अश्रु ग्यास तथा पानीको फोहरा प्रहार गर्न सक्छ । यति गर्दा पनि शान्ति स्थापना भएन भने प्रहरीले प्रजिअबाट लिखित आदेश पाएपछि यदि भीड तितर वितर भएन भने उनीहरुमाथि गोली प्रहार हुन्छ भन्ने चेतावनी दिएर गोली प्रहार गर्न सक्छ । यदि प्रजिअलाई लिखित आदेश जारी गर्न समय मिलेन भने उनले गोली प्रहार गर्ने सम्बन्धमा प्रहरीलाई मौखिक आदेश दिन सक्छ , जुन आदेशलाई प्रजिअले २४ घण्टाभित्र लिखित आदेशको रुपमा परिणत गर्न जरुरी छ ।
 गोली चलाउँदा प्रहरीले घँुडामुनि मात्रै हान्नुपर्दछ । यदि कानुन तथा व्यवस्थाको गम्भीर उल्लंघन भएको छ जसलाई प्रहरीले नियन्त्रण गर्न सक्दैन भन्ने लाग्यो भने प्रजिअले सहयोगको लागि सशस्त्र प्रहरी बल तथा नेपाली सेनालाई अनुरोध गर्न सक्छ । प्रजिअले त्यसो गरेको २४ घण्टाभित्र क्षेत्रिय प्रशासन तथा गृहमन्त्रालयलाई त्यसबारे जानकारी गराउनुपर्दछ । न त प्रहरी ऐन न प्रहरी नियमावलीले नै नेपाल प्रहरीका सदस्यहरुद्वारा हुने शक्ति प्रयोगसम्बन्धमा कुनै व्यवस्था गरेको देखिन्छ । त्यसैगरी सशस्त्रहरुद्वारा हुन सक्ने शक्ति प्रयोग सम्बन्धमा कुनै व्यवस्था गरेको देखिँदैन । यद्यपि सशस्त्र प्रहरी बलको तालिम सम्बन्धि हाते पुस्तिकामा “शक्तिको प्रयोगसम्बन्धि सिद्धान्तहरु” नामक विषयलाई समेटेको छ । उक्त हातेपुस्तिकाले तल उल्लेख भएका सिद्धान्तहरुलाई शक्ति प्रयोगको सन्दर्भमा अपनाउनुपर्ने कुरा उल्लेख छ, (१) अनावश्यक शक्तिको प्रयोग नगर्ने, (२) सजायको रुपमा शक्तिको प्रयोग नगर्ने र (३) उद्देश्य प्राप्त भएपछि शक्तिको प्रयोग रोक्ने । उक्त हाते पुस्तिकाले स्थानीय प्रशासन ऐनको व्यवस्थाहरुको सारांश पनि समेटेको छ, जसअनुसार प्रजिअले सशस्त्र प्रहरी बललाई शक्ति प्रयोग गर्न आदेश दिनसक्छ ।
तराई मधेसको आन्दोलनमा भएका दमनको श्रृङ्खला
२०७२ सालको साउनको मध्य देखि माघको तेस्रो हप्तासम्म भएको प्रदर्शनका क्रममा पनि सुरक्षाकर्मीहरुले अत्यधिक बल प्रयोग गरेको पाइन्छ । २०७३ को साउन ३१ देखि असोज ३ सम्म अर्थात संविधान जारी हुनुभन्दा अघि र जारी भएको दिनसम्म, असोज ६ देखि माघ २२ सम्म संविधान जारी भएपछिको आन्दोलनका क्रममा सुरक्षाकर्मीहरुले अत्यधिक बल प्रयोग गरी प्रदर्शनकारीहरुको हत्या गरेको देखिन्छ । प्रदर्शनहरु खासगरी टिकापुर(कैलाली), विरगञ्ज (पर्सा), जनकपुर(धनुषा), जलेश्वर(महोत्तरी), राजविराज, भारदह(सप्तरी) तथा रंगेली र डाईनियामा भएको थियो । अधिकांश प्रदर्शन र प्रदर्शनकारीहरुको मृत्यु ती ठाउँहरुमा नै भएका थिए । मानव अधिकार कर्मीहरुको प्रतिवेदन र  प्रत्यक्षदर्शीहरुको भनाईको आधारमा मधेस आन्दोलनका क्रममा भएका मानव अधिकार हनन्का श्रृङ्खला तल उल्लेख गरिएको छ ।
१ भदौं २०७२ मा सप्तरीको भारदहमा प्रहरीले चलाएको गोली लागेर राजिव राउतको मृत्यु भएको थियो । प्रहरीको फायरिङ्गमा मारिएका राजिव राउत प्रदर्शन स्थलबाट आधा किलोमिटर पर थिए । तर, नेपाल प्रहरीका एक सदस्यले विना कुनै चेतावनी प्रदर्शनकारीहरु माथि गोली चलाएका थिए । राउतलाई पहिलो गोली छातीमा लागेपछि उनी भुँईमा ढलेका थिए । प्रहरीको फायरिङ्गमा केही दर्शक सहित थप १० जना घाईते भएका थिए । प्रदर्शनमा भाग लिन गएका विजय ठाकुरलाई पनि खुट्टामा गोली लागेको थियो ।
७ भदौ २०७२ मा रौतहट महुलिया ६ का २१ बर्षिय राजकिशोर ठाकुर पनि प्रहरी फायरिङ्गमा मारिएका थिए । रौतहटको गौरमा प्रदर्शनकारीहरुले प्रदर्शन गरिरहेको बेला प्रहरीले अचानक विना कुनै चेतावनी प्रदर्शनकारीहरुलाई लठ्ठीले कुटपिट गर्न थालेका थिए । रब्बरको गोली र घातक हतियार पनि प्रयोग गरिएको थियो । करिब ६५ जना प्रदर्शनकारीहरुलाई चोटपटक लागेको थियो । ५ जना महिला प्रदर्शनकारीहरु पनि लठ्ठीको चोटका कारण घाईते भएका थिए । घटनाको समयमा औषधि किन्न गएका बेला प्रहरीले चलाएको गोली राजकिशोर ठाकुरलाई लागेको थियो । गोली ठाकुरको पिठ्यूँमा लागेको थियो । गोली लाग्ने वितिक्कै उनी भुँईमा ढले । ढलेपछि उनलाई प्रहरीहरुले घेरेर बारम्बार बुटले हानेको प्रदर्शनकारीहरुले बताएका थिए । आधा घण्टा पछि एउटा एम्बुलेन्स आयो र उनको लाशलाई रौतहट अस्पताल लगिएको थियो ।
६ भदौ २०७२ मा पर्साको विरगञ्जमा २१ बर्षिय दिलिप चौरसिया प्रहरीको फायरिङ्गमा मारिए । हुलाकी मार्गमा रहेको राधेमाई चौकमा प्रदर्शनकारीहरुले प्रदर्शन गरिरहेका बेला ४० देखि ५० जना प्रहरी जवानहरु खटिएका थिए । प्रदर्शनकारीहरु घण्टाघर तर्फ जान लागेको बेला प्रहरीले रोक्न खोजेपछि दुवै पक्षबीच झड्प सुरु भयो । प्रहरीले थुप्रै अश्रु ग्यास प्रहार गरे र ५०÷६० राउण्ड गोली पनि प्रहार गरे । सहरमा कफर््यू जारी थियो । साँझ साढे ५ बजे तिर साथीहरुसँगै तरकारी किन्न राधेमाई चौक गएका बेला प्रहरीले चलाएको गोली दिलिप चौरसियाको पिठ्यूँमा लाग्यो । नारायणी उपक्षेत्रिय अस्पताल विरगञ्ज पुर्याउँदा उनको बाटोमै मृत्यु भएको थियो ।
१४ भदौ २०७२ मा प्रहरीको गोली लागेर २४ बर्षिय सोहन साह कलवारको मृत्यु भयो । दिलिप चौरसियाको मृत्युको विरोधमा राधेमाई टोलमा विरोध प्रदर्शन गरिरहेका बेला प्रदर्शनकारीहरुले प्रहरी माथि ढुङ्गामुढा गर्न थाले । त्यसपछि प्रहरीले पनि अश्रु ग्यास प्रहार गर्नुका साथै हवाई फायर र घातक हतियार प्रयोग गर्न थाले । अमिरीलाल भन्ने व्यक्तिलाई गोली लागेपछि प्रायः सबै प्रदर्शनकारीहरु तितरवितर भए । सोहन साह कलवार बाबा होटेलको भित्ता पछाडी लुुकिरहेका थिए । स्थिति हेर्नका लागि टाउको उठाएर उनले हेर्न के लागे, प्रहरीले जानी जानी उनलाई गोली हाने । उक्त गोली कलवारको देब्रे आँखामा लाग्यो, जसले गर्दा उनको घटना स्थलमा नै मृत्यु भयो ।
१५ भदौ २०७२ मा प्रहरीको फायरिङ्गमा जयप्रकाश साह र दिनानाथ साह मारिए । विरगञ्जमा ५ देखि ६ हजारको संख्यामा दिलिप चौरसियाको मृत्युको विरोधमा प्रदर्शनकारीहरुले प्रदर्शन गरिरहेका थिए । धर्मराज सिंह लगायत १०÷१२ जनाले उक्त प्रदर्शनको नेतृत्व गरिरहेका थिए । प्रहरी अधिकारीहरुले राधेमाई टोलको दक्षिण रामराज पुल नजिक खटिएका थिए । प्रदर्शनलाई रोक्न प्रहरीले अन्धाधुन्ध गोली चलाए । उपेन्द्र यादवलाई खुट्टामा गोली लाग्यो । धर्मराज सिंहले घाइतेहरुलाई बोकेर पुल तर्फ लगिरहेका थिए । त्यतिकै बेला धर्मराज सिंहको टाउकोको देब्रे भागबाट गोली निस्कियो र प्रज्जवल तिवारीको घाँटी छेडेर निस्कियो । धर्मराजको घटनास्थलमा नै निधन भयो भने उपेन्द्र यादव तथा प्रज्जवल तिवारीलाई उपचारको लागि काठमाण्डौ ल्याइयो ।
१५ भदौ २०७२ मा बारामा प्रहरीले चलाएको गोली लागेर २१ बर्षिय हिफाजत मियाको मृत्यु भयो । करिब २ सय प्रदर्शनकारीहरुले कलैया चौकमा प्रदर्शन गरिरहेका बेला एक भ्यान प्रहरी आए र प्रदर्शनकारीहरुमाथि गोली प्रहार गर्न थाले । कलैयाका बासिन्दा २१ बर्षिय हिफाजत मियालाई दाहिने पाखुरामा गोली लागेपछि उनी ढले । जब उनी गोली लागेर गम्भीर अवस्थामा भुईँमा ढले, तब उनलाई प्रहरीले घेरे र उनलाई छातीमा दुई गोली हाने । उनको घटनास्थलमै मृत्यु भयो ।
२३ भदौ २०७२ मा सप्तरीको भारदहमा प्रहरीको फायरिङ्गमा ६२ बर्षिय रामकृष्ण राउत मारिए । उनी प्रदर्शनमा सहभागी थिएनन् । तर, झड्पमा फसेपछि प्रहरीले चलाएको गोली राउतको पिठ्यूँमा लाग्यो । उनको घटनास्थलमै मृत्यु भयो ।
२३ भदौ २०७२ मा महोत्तरीको जलेश्वरमा भएको प्रहरी फायरिङ्गमा ३५ बर्षिय विरेन्द्र विच्छा मारिए । शिक्षकको रुपमा कार्यरत विच्छा जलेश्वरमा प्रदर्शनमा सहभागी भएका थिए । जलेश्वरको महेन्द्र चौकमा प्रदर्शनकारीहरुले प्रदर्शन गरिरहेका थिए । प्रहरीले भीडलाई तितरवितर पार्न अश्रु ग्यास प्रहार गरिरहेका थिए । अश्रु ग्यासको प्रभावलाई हटाउनका लागि आँखामा पानी खन्याएर धोईरहेकै बेला प्रहरीले फायर गरेको एउटा गोली विच्छाको दायाँ कन्चटमा लाग्यो । उनलाई जलेश्वर अस्पतालमा पुर्याइयो । जहाँबाट फेरी उनलाई थप उपचारको लागि काठमाण्डौको नर्भिक अस्पतालमा भर्ना गरिएको दुई दिन पछि मृत्यु भयो ।
२३ भदौ २०७२ कै दिन प्रदर्शनकारीहरुले महोत्तरीको जिल्ला प्रशासन कार्यालय तिर प्रदर्शन गरिरहेको बेला प्रदर्शनकारीहरुले प्रहरीमाथि ढुङ्गामुढा गर्न थाले । प्रहरीले पनि एक दर्जन अश्रु ग्यास प्रहार गरी भीडलाई तितरवितर गरे । महोत्तरीको बजराही ७ का रोहन चौधरी ट्यूशन पढेर घर फर्किरहेका बेला प्रहरीले चलाएको गोली लागेर उनको मृत्यु भयो । उनको छातीमा गोली लागेको थियो ।
२३ भदौ २०७२ मा महोत्तरी जिल्लाको महोत्तरी गाविसका २२ बर्षिय रामविवेक यादव पनि प्रहरी फायरिङ्गमा मारिए । प्रदर्शनमा भाग लिन जलेश्वरको महेन्द्र चौकमा जम्मा भएका रामविवेक यादवलाई प्रहरीले चलाएको दुई वटा गोली काँखीमा लाग्यो । गोली लागेपछि उनलाई जलेश्वर अस्पताल पुर्याइयो, तर उनको अस्पतालमा उपचार हुँदाहुँदै मृत्यु भयो । सोही दिन जलेश्वरको शंकर चौकमा भईरहेको प्रदर्शनमा प्रहरीले चलाएको गोली लागेर जलेश्वर १४ निवासी २२ बर्षिय अमित कापरको पनि मृत्यु भयो । प्रदर्शनकारीहरु माथि प्रहरीले अन्धाधुन्ध गोली प्रहार गर्ने क्रममा अमितलाई दायाँ पाखुरामा गोली लाग्यो । र, केही समय पछि उनको मृत्यु भयो ।
२५ भदौ २०७२ मा जनकपुरमा प्रहरीले चलाएको गोली लागेर १५ बर्षिय नितु यादव, ४३ बर्षिय संजय चौधरी र १३ बर्षिय दिलिप यादव मारिए । जनकपुरको मिल्स एरियाको क्षेत्रमा प्रदर्शनकारीहरुले प्रदर्शन गरिरहेको बेला झाडीमा लुकेका नितु यादवलाई सशस्त्र प्रहरीले झाडीबाट तानेर ल्याई भुईँमा पछाडेर नजिकबाट टाउकोमा गोली हानेका थिए । उनको घटनास्थलमा नै मृत्यु भयो । त्यसैगरी सदभावना पार्टीका एक सदस्य संजय चौधरी नजिकको घरको बरन्डामा लुकिरहेका थिए । नितु यादवलाई गोली हानेको देखेर भाग्ने क्रममा संजय चौधरीलाई पनि प्रहरीले गोली हाने । चौधरीको पिठ्यूँमा गोली लागेपछि उनी भुईँमा ढले । उनलाई जनकपुर अञ्चल अस्पताल लगियो, तर आधा घण्टा पछि उनको मृत्यु भयो । साईकलमा घर फर्किरहेका बेला प्रहरीको गोली लागेर १३ बर्षिय दिलिप यादवको पनि मृत्यु भएको थियो । जनकपुरको पिडारी चौकमा उनलाई गोली हानिएको थियो ।
२५ भदौ २०७२ मा महोत्तरीको जलेश्वरमा भएको प्रहरी फायरिङ्गमा ४१ बर्षिय रामसिला मण्डल मारिए । सशस्त्र प्रहरीका सहायक निरीक्षक थमन विश्वकर्मा मारिएको समाचार फैलिएपछि जलेश्वरको महेन्द्र चौकमा स्थिति तनावपुर्ण थियो । राष्टिूय प्रजातन्त्र पार्टी नेपालका सदस्य समेत रहेकी रामशिलाले जलेश्वरको शंकर चौकबाट प्रदर्शन हेरिरहेकी थिईन । स्थिति तनावपुर्ण भएपछि प्रहरी पनि आक्रामक हुँदै प्रदर्शनकारी तथा शंकरचौक नजिक रहेका घरहरुलाई लक्षित गरेर एक दर्जन अश्रु ग्यास प्रहार गरे । भीड तितरवितर भईसकेपनि प्रहरीले निरन्तर गोली प्रहार गर्न थाले । सोही बेला रामशिलालाई एउटा गोली उनको निधारमा लाग्यो र उनको घटनास्थलमै मृत्यु भयो ।
२५ भदौ २०७२ मै सशस्त्र प्रहरीका सहायक प्रहरी निरीक्षक थमन विक मारिएको केही घण्टा पछि बजराहीका ७१ बर्षिय गणेश चौधरी पनि मारिए । तरकारी तथा सुर्ती किन्नका लागि जलेश्वरको उत्तर तर्फ रहेको रानी रतवारा बजार गएका बेला सशस्त्र प्रहरी बलले विना कुनै चेतावनी दिई हवाई फायर गर्न थाले । तरकारी किन्न बजार गएका गणेश आफ्नो साइकल समातेर घर फर्किने बेला सशस्त्र प्रहरी बलबाट फायर गरिएको एउटा गोली उनको देब्रे आँखामा लाग्यो । र, उनको घटनास्थलमै मृत्यु भयो ।
२९ भदौ २०७२ मा रुपनदेहीको ५२ बर्षिय नन्दनी पाण्डे,पर्साका ४ बर्षिय चन्दन पटेल, १२ बर्षिय रंजन सिंह, ४८ बर्षिय विनोद उर्फ विन्दु कुमार लाखौल, राजकुमार बरई तथा सहवती मुराउ प्रहरी फायरिङ्गमा मारिए । भैरहवाको बेथरी चौकमा नेपाल प्रहरी तथा सशस्त्र प्रहरी बलका संयूक्त प्रहरी टोलीले प्रदर्शनकारीहरुलाई भगाउनका लागि गोली फायर गर्न थाले । पसल बन्द गरिरहेकी नन्दनी पाण्डेको देब्रे तिघ्रामा गोली लाग्यो । गोली लागेको २ घण्टा पछि भैरहवाको यूनिभर्सल कलेज अफ मेडिकल साईन्समा लगियो । भोटीपल्ट उनलाई थप उपचारका लागि भारतको लखनऊ स्थित पिजिआई अस्पतालमा लगियो । तर, उपचार खर्च बेहोर्ने क्षमता नभएका कारण भैरहवाकै अस्पतालमा फर्केपछि उपचारको शिलशिलामा उनको मृत्यु भयो ।
त्यसैगरी प्रहरीको अन्धाधुन्ध फायरिङ्गमा ४ बर्षिय चन्दन पटेलको पनि मृत्यु भयो । उनलाई टाउकोको दायाँ तर्फ कानको माथि गोली लाग्यो । गोली लागेपछि घाइते बालककी आमाले उनलाई बोकेर धान खेतको बाटो भएर सडकसम्म पुर्याइन । त्यसपछि उनले एउटा रिक्सा लिएर उनका श्रीमान काम गरिरहेको फ्याक्टूी गईन । उनको श्रीमानले घाईते बालक चन्दनलाई भैरहवा अस्पताल लिएर गए । बालकको त्यहीँ उपचारको क्रममा मृत्यु भयो । त्यही घटनामा रंजन सिंह पनि मारिन । घटनाको समयमा उनी आफ्नो हजुरबुवाकी घरमा चिया पकाईरहेकी थिईन । स्थानीय बजार अगाडी फायरिङ्ग भईरहेको बेला आफ्नो झयालबाट बाहिर हेर्न लाग्दा उनको घाँटीमा एउटा गोली लाग्यो । र, उनको घटनास्थलमै मृत्यु भयो ।
गोनहा गाविसमा विन्दु कुमार लाकौल त्यसदिन आफ्ना भाईसँग होटेलमा काम गरिरहेका थिए । टूकहरुलाई स्कर्टिङ्ग गरिरहेका प्रहरीहरु माथि ढुङ्गा हान्ने प्रदर्शनकारीहरुलाई खेद्दै सशस्त्र प्रहरी बलको एउटा समुह त्यस होटेल तिर आए । सशस्त्र प्रहरी बलले बिन्दुको वरिपरी अन्धाधुन्ध रुपमा फायरिङ्ग गरे । त्यसपछि फायरिङ्गबाट बच्नका लागि मानिसहरु भागे । विन्दु पनि भाग्ने कोशिश गरे, तब उनलाई दायाँ आँखामा एउटा गोली लाग्यो । उनको घटनास्थलमै मृत्यु भयो । राजकुमार बरई स्थानीय बजारमा तरकारी किनिरहेका थिए ।  त्यही बेला प्रहरीले चलाएको गोली उनको घाँटीमा लाग्यो । घटनास्थलमा नै उनको मृत्यु भयो । त्यही घटनामा सहवती मुराउको पनि मृत्यु भयो । तिनाउ पुल नजिकै रहेको स्थानीय बजारमा तरकारी बेच्न गएकी मुराउको दायाँ आँखामा गोली लाग्यो । उनलाई उपचारको लागि भैरहवा स्थित यूनिर्भसल कलेज अफ मेडिकल साईन्समा सहवतीका श्रीमान र छोराले पुर्याए । एक हप्तापछि उनलाई काठमाण्डौको शिक्षण अस्पताल रेफर गरियो । उपचारको क्रममा एक हप्ता पछि उनको निधन भयो ।
१६ कार्तिक २०७२ मा प्रहरीको गोली लागेर भारतका १७ बर्षिय आशिष राम विरगञ्जमा मारिए । १५ भदौमा विरगञ्ज रक्सौल नाकामा मधेसी मोर्चाले धर्ना दिईरहेको बेला टेन्ट र औछ्याउने सामग्रीहरुमा प्रहरीले आगो लगाईदिए । प्रदर्शनकारीहरुलाई लाठी, मुक्का तथा बन्दुकको कुन्दाले प्रहरीले हिर्काए । १६ भदौमा प्रदर्शनकारी र प्रहरी बीच ढुङ्गा हानाहान भयो । प्रहरीले अश्रु ग्यास प्रहार गर्नुका साथै हवाई फायर पनि गर्न थाले । भीड तितरवितर भए । फेरी प्रहरीले गोली चलाउँदा आशिष रामको मृत्यु भयो । आशिष रामको टाउको गोली लागेर क्षतविक्षत भई घटनास्थलमै मृत्यु भएको थियो ।
५ मंसिर २०७२ मा सप्तरीमा भएको प्रहरी फायरिङ्गमा भारदहका २२ बर्षिय विरेन्द्र राम मारिए । पुर्व पश्चिम राजमार्गबाट काठमाण्डौ तथा अन्य भागमा आपुर्ति हुने सामान तथा मानिसहरुको आवागमन रोक्नका लागि प्रदर्शनकारीहरुले राजमार्गमा अवरोध गरिरहेका बेला प्रहरीले सयौं राउण्ड गोली प्रहार गरे । प्रहरीको गोली विरेन्द्र रामको छातीको देब्रे भागमा लाग्यो । उनको घटनास्थलमा नै मृत्यु भयो ।
६ मंसिर २०७२ मा प्रहरीको फायरिङ्गबाट सप्तरी मध्यपुरा जमुनीका २३ बर्षिय नागेश्वर यादव मारिए । पुर्व पश्चिम राजमार्गको अवरोध खुलाउने क्रममा प्रहरी र प्रदर्शनकारी बीच भएको झड्पमा प्रहरीले चलाएको गोली नागेश्वर यादवको खुट्टाको माथिल्लो भागमा लाग्यो । गोली लागेपछि उनी भुईँमा ढले । भुईँमा ढलेपछि प्रहरीले नागेश्वर यादवलाई बुटले प्रहार गरेका थिए । गहिरो चोटका कारण उनको पछि मृत्यु भयो ।
६ मंसिर २०७२ मै सप्तरीको राजविराजमा प्रहरीको फायरिङ्गमा ३८ बर्षिय दिलिप साह मारिए । स्थानीय प्रशासनले कफर््यू लगाएको थियो । तर, पनि राजविराजमा प्रदर्शन भईरहेका थिए । प्रहरीले चलाएको गोलीबाट दिलिप साहको निधारमा र उनको छोरी मुस्कानलाई गोलीको छर्रा लाग्यो । उनलाई धरान स्थित विपी कोइराला अस्पतालमा लगियो । तर, अस्पतालले उनलाई मृत घोषणा गरेका थिए ।
सोही दिन राजविराजमा प्रहरीको पिटाईबाट २१ बर्षिय शिवशंकर दासको मृत्यु भएको थियो । प्रदर्शनका क्रममा प्रहरीले खेदिरहेको बेला शिवशंकर दास भाग्न खोज्दा प्रहरीले उनको टाउकोमा लाठीले हिर्काए । दासलाई उपचारका लागि गजेन्द्रनारायण सिंह उपक्षेत्रिय अस्पताल लगियो । पछि धरान अस्पताल पनि रेफर गरियो । उपचारको क्रममा धरानमा उनको गहिरो चोटको कारण उनको मृत्यु भयो ।
५ पुष २०७२ मा रौतहटको गौरमा भएको प्रहरी फायरिङ्गमा १६ बर्षिय मोहम्मद साम्स तवरेज मारिए । विद्यार्थी नेता ललन यादवको गिरफ्तारी विरुद्ध मधेसी मोर्चा आवद्ध विद्यार्थीहरुले प्रदर्शन गरिरहेका थिए । प्रहरी र प्रदर्शनकारी बीच झड्प भईरहेको थियो । अचानक फ्रेस चिकेन हाउस नजिक तैनाथ प्रहरीहरु मध्येका एक जना प्रहरीले तवरेजलाई गोली हाने । पेटको दायाँ भागमा गोली लागेका तवरेज भुईँमा ढले । ढलेपछि उनलाई प्रहरीले आफ्नो नियन्त्रणमा लिएर लाठी तथा बुटले कुटपिट गरे । केही समय पछि प्रहरीले एम्बुलेन्समा उनलाई अस्पतालमा पुर्याए । अस्पताल पुर्याइएको २० मिनेट पछि तवरेजको मृत्यु भयो ।
७ माघ २०७२ मा मोरंगको रंगेलीमा भएको प्रहरी फायरिङ्गमा रंगेली नागरपालिकाकी ५८ बर्षिय द्रोपदी देवी चौधरी, बरडंगा गाविसका ४२ बर्षिय महादेव ऋषिदेव, डाइनिया गाविस ९ का २५ बर्षिय शिबु माझी मारिए । नेकपा एमालेको भगिनी संगठन यूवासंघले कार्यक्रम आयोजना गरेको विरोधमा मधेसी मोर्चाले विरोध प्रदर्शन गरिरहेका थिए । त्यही बेला प्रहरीले चलाएको गोली लागेर उनीहरुको मृत्यु भएको थियो ।


२०७३ फाल्गुन २९ गते आईतबार

मधेसमा जन्मिएको एमाले ‘मधेसीकै निशानामा’

मधेसका विभिन्न जिल्लाहरुमा नेपालका मधेसी नागरिकले नै
एमालेका नेता तथा कार्यकर्ताहरुलाई कालोमोसो दलेका छन् ।

अजय अनुरागी
जनकपुरधाम............
मधेसमै जन्मिएको, हुर्किएको एमाले व्यस्क भईरहेकै बेला तराई मधेसमा अहिले निशाना बनेका छन् । संकटकालमा छहारी दिने, सुरक्षा दिने मधेसले हुर्काएको त्यही पार्टी एमाले आज मधेसमा असुरक्षित देखिएको छ । मधेसका विभिन्न जिल्लाहरुमा एमालेमा आवद्ध रहेका जिल्ला स्तरीय नेता तथा कार्यकर्ताहरुलाई जनताले कालोमोसो दलेका छन्, पार्टी कार्यालयहरुमा आगजनी गरेका छन्, नेता तथा कार्यकर्ताहरु विस्थापित भएका छन् ।

एमालेको संस्थापनले संविधान जारी गर्न, संशोधन नगर्न लिएको अडान र बेला बेला व्यक्त गरिएका शिर्ष नेतृत्वका बक्तव्यहरुका कारण पनि मधेसी जनता एमालेसँग चिढिएको छ । जबकि मधेसको सवालमा एमाले जतिकै नेपाली कांग्रेस र नेकपा माओवादी केन्द्र पनि उत्तिकै जिम्मेवार र कसुरवार रहेको मधेस मामिलाका जानकारहरुको बुझाई छ । मुरिबाबाट राजनीति सुरु गरेका माधव नेपाल जब प्रधानमन्त्री भए र राजीनामा दिईसकेपछि काम चलाउ सरकारको हैसियतमा ३१÷३२ बर्षपछि मुरिबा पुगे, भुमिगतकालको सम्पुर्ण कुरा सम्झे । कसरी आफ्नो ज्यान मुरिबाबासीले जोगाए, पाले, संरक्षण दिए सबै सम्झे । अत्यन्तै खुशी भएर मुरिबा गाउँलाई देशकै नमुना गाउँको रुपमा विकास गर्ने प्रतिवद्धता पनि व्यक्त गरे । माधव नेपाल पछि मुरिबामा सेल्टर लिएका झलनाथ खनाल पनि प्रधानमन्त्री भए, केपी शर्मा ओली पनि प्रधानमन्त्री भए तर, मुरिबा गाउँलाई ती नेतृत्वहरुले नमुना गाउँ बनाउन सकेनन् ।

एमालेको भुमिगतकाल देखि नै लागेका
धनुषाको मुरिबाका सांसद राम अवतार पासवान ।

सिपी मैनाली, माधव कुमार नेपाल, झलनाथ खनालले नेतृत्व गरिरहेको बेला भुमिगत अवस्थामा धनुषाकै भुमिमा जन्माइएको तत्कालिन कम्यूनिष्ट कोओर्डिनेशन केन्द्र हाल केपी शर्मा ओलीले नेतृत्व गरेको नेकपा एमालेको अवस्थासम्म आईपुग्दा एमालेका कार्यकर्ताहरु असुरक्षित महसुस गर्न थालेका छन् । आखिर त्यस्तो अवस्था किन आयो ? नयाँ शक्ति पार्टी नेपालका सहसंयोजक रामचन्द्र झा भन्छन,“यो देशलाई जब जब संकट परेको छ, नेताहरुलाई जब जब संकट परेको छ वा भनौं कम्यूनिष्ट पार्टी गठन गर्न, सेल्टर दिन र हुर्काउन आवश्यकता परेको छ तब तब मात्र मधेसलाई खोजिएको छ । विकास, पहुँच, सम्मान, अधिकार, प्रतिनिधित्व आदिको कुरा आउँदा मधेस विर्सन्छन् ।”
स्थापना कालमा ‘सेल्टर मधेस’
धनुषाको सदरमुकाम जनकपुर देखि १८ किलोमिटर पुर्वमा एउटा गाउँ अवस्थित छ, ‘मुरिबा’ । मुरिबासँगै टाँसिएको धबौली स्थित गाउँको विद्यालयमा भारत विहारको घोरबङ्कीका एक जना शिक्षक श्रीनारायण ठाकुर पढाउन आउँथे । भारतको चारु मजुमदारको नक्सलवाडी आन्दोलनबाट प्रभावित उक्त शिक्षक ठाकुर नेपालमा पनि कम्यूनिष्टहरुको संगठन बनाउन चाहन्थे । झापाबाट सिपी मैनालीको नेतृत्वमा नेपालमा पनि नक्सलाइट आन्दोलन सुरु भएको थियो । त्यही क्रममा धबौली, मुरिबा लगायतका गाउँहरुमा गरिब, मजदुर, दलित समुदायका नागरिकहरुलाई कन्भिन्स गर्दै नेपालमा पनि कम्यूनिष्ट राज्य स्थापित भयो भने सर्वहाराहरुको शासन आउने भनि भारतीय शिक्षक ठाकुरले गाउँका मानिसहरुलाई उत्पेरित गर्न थाले । २०२९÷०३० साल तिर उनी मुरिबाको दलित बस्ती ‘दास टोल’ र ‘गोहिवार टोल’मा बढी आनजान गर्न थाले । मुरिबाका असर्फी गोहिवार, रामसुन्दर दास, मनसिव गोहिवारसँग उनको सम्पर्क वढन थाल्यो । राजनीतिक कुराकानी हुन थाले ।
एक दिन ठाकुरले उनीहरुलाई भने,‘ एक जना मान्छे आउनेछन् । उनलाई सेल्टर दिनुपर्छ । किनभने धनी र गरिब बीचको लडाईमा त्यो मान्छेले महत्वपुर्ण भुमिका निर्वाह गर्छ ।’ भारतका एक जना नागरिक रामचन्द्र यादव र नेपाल रौतहटका एक जना पहाडे मुलका व्यक्ति जनकपुरको रेल चढेर महिनाथपुर स्टेशनमा ओर्लिए । मुरिबामा पुगी जगदेव गोहिवार र रामदेव गोहिवार दाजुभाईको घर खोज्दै ती दुई जना त्यहाँ पुगे । त्यतिबेला पञ्चायती व्यवस्थाका सिआईडीहरु पनि आउने गर्थे । त्यसैले मुरिबाका राम अवतार पासवानले सिधा गोहिवारको घर नलगि करिमन राईनको घर पुर्याए । त्यहाँ उनलाई बास बस्ने व्यवस्था मिलाइयो । पछि त्यो भारतीय शिक्षक ठाकुरले आफुले पठाएको मान्छे उनीहरु नै हो भनेर कन्फर्म गरेपछि उनीहरुलाई बास बसाइयो । त्यसरी मुरिबा पुग्ने व्यक्ति थिए अहिलेको एमालेका नेता तथा पुर्व प्रधानमन्त्री माधव कुमार नेपाल । भुमिगत राजनीति सुरु भएको थियो । भुमिगत बेला माधव नेपालको उपनाम सिंहजी थियो । रामदेव गोहिवार, रामअवतार पासवान, अशेश्वर दास र अक्षय दासको घरमा दुई चार दिनको अन्तरालमा आलैपालो सेल्टर दिइयो ।

एमालेको जनकपुरस्थित जिल्ला पार्टी कार्यालयमा सुरक्षा दिँदै सुरक्षाकर्मीहरु ।

एमाले नेता तथा सांसद शितल झाको
जनकपुरस्थित निवासमा सुरक्षा दिँदै सुरक्षाकर्मीहरु ।

त्यतिबेला गरिब र धनीको बीचमा चर्को भेदभाव थियो । जातिय छुवाछुत, भेदभाव, भोकमरीले ग्रस्त थिए भुमिहिन मजदुर तथा सर्वहारा वर्गहरु । विद्यमान समाजलाई परिवर्तन गरेर नयाँ किसिमको समाज सिर्जन ागर्नका लागि मुरिबालाई आधारभुमि बनाएर राजनीति गतिविधि सुरुवात भयो । जनकपुरको सरस्वती विद्यालयमा शिक्षक भएर पढाईरहेका मुरिबाका स्थानीयवासी अशेश्वर यादव पनि शिक्षण पेसालाई त्यागेर भुमिगत राजनीतिमा हाम फाले ।
मुरिबामा सिपी मैनाली, उनको श्रीमति सिता खड्का, झलनाथ खनाल, इश्वर पोखरेल, रत्नकुमार बान्तवा, मुकुन्द न्यौपाने, सितल झा आदि नेताहरु भुमिगत भई त्यहाँबाट राजनीति गतिविधि सुरु गरे । धनुषाको मुरिबा, कचुरी, तारापट्टी, यदुकुहा, गोठकोयलपुर, ठेरा, कटरैत, मिथिलेश्वर मउवाही, बटेश्वर आदि भुमिगत राजनीतिको प्रमुख सेल्टर स्थापित भयो । महोत्तरीको खैरमारा जंगलमा लगेर गुरिल्ला तालिम दिइयो । बन्दुक चलाउने देखि कहाँ लडाई लड्ने, कस्तो स्थानमा लड्ने, कुन हतियार प्रयोग गर्ने, गोलीको बर्वादी कसरी हुन नदिने लगायतको विषयमा तालिम दिइएको पासवान बताउँछन् ।
धनुषाको पर्वतामा दुई वटा सरकारी पोखरीहरु कब्जा गरिएका थिए । एउटा पोखरीको माछा जनतालाई दिइएको थियो भने अर्को पोखरीको माछा बेचेर आएको पैसाले हतियार किनिन्थ्यो । तत्कालिन गुरिल्लाका कमाण्डर समेत बनेका पासवान भन्छन,“ धनुषाको रमदैयामै एक जना कालीगढले पेस्तोल बनाउथ्यो । त्यहाँबाट बन्दुक किनिन्थ्यो । गोली भारतबाट ल्याईन्थ्यो । धनुषाको जंगलमा गएर बन्दुक चलाउने परीक्षण गरिन्थ्यो ।”
फेकन विराजीको अध्यक्षतामा असर्फी गोहिवार, राम अवतार पासवान, हविव राईन, रामअशिष पासवान सहित ७ सदस्यीय गाउँ कमिटि बन्यो । नेपालको सवैभन्दा प्रथम कम्यूनिष्ट कोओर्डिनेशन केन्द्रको गाउँ ईकाई कमिटि बनेको थियो । गाउँ इकाई कमिटि गठन भए लगत्तै गाउँमा संघर्ष सुरु भयो । एक जना श्रमजिवि भुमिहिन सुलेमान राईनको बाख्रा गाउँका एक जना किसानको खेतमा घाँस चरेपछि किसानले गिद्धामा जिम्मेदारको सुरक्षाका लागि खटाइएका प्रहरीमा गएर उजुरी गरे । गाउँमा सुलेमानलाई खोज्दै ५÷६ जना पुलिस आए । राईनलाई खोज्दै सरपञ्च कहाँ लग्ने भनेर पुलिसले लगे । बास्तवमा सरपञ्च कहाँ लग्ने पुलिसको योजना थिएन । पुलिसले आफ्नो क्याम्पमा लान खोजेका थिए । त्यसपछि राम अवतार पासवान, उनको आमा पचिया देवी पासवान, श्रीमति बेचनी देवी पासवान, लगायत गाउँका दर्जनौं लडाकु दस्ताहरुले प्रहरीलाई घेरा हाले । घरेलु हतियार सहित पुगेका उनीहरुले प्रहरीको राईफल समेत खोसेर सुलेमान राईनलाई प्रहरीको गिरफ्तबाट उम्काए । हतियार फिर्ता गरियो । त्यसको भोली पल्टै गाउँमा माधव कुमार नेपाल, इश्वर पोखरेल, झलनाथ खनाल, सिपी मैनाली लगायतका नेताहरुको बैठक बस्यो । अब के गर्ने ? प्रहरीले बदला लिन्छ, भाग्ने वा लडाई लड्ने भन्ने चर्चा भयो । डटेर मुकाविला गर्नुपर्छ भन्ने निर्णय भयो ।
उक्त घटनाका साक्षी समेत रहेका अहिलेका नेकपा एमालेका धनुषाका सांसद राम अवतार पासवान भन्छन,“ नेताहरुलाई विभिन्न घरमा लुकाइयो । माधव नेपाल र सिता खड्का मेरो घरमा लुके । म खेतमा हलो जोत्न गएँ । नभन्दै करिब १ सय ५० जना प्रहरीले गाउँ घेरा हाली घर घरमा खान तलासी गर्न थाले । माधव नेपाललाई धोती लगाएर अनवर राईनको घरमा पठायौं । सिता खड्कालाई साडी लगाई ढिकीमा केही आईमाईसँगै धान कुटाउन लगाएँ ।” माधव नेपाल धान राख्ने माटोको भकारी (कोठी)मा लुके । तर, राजनीतिक रुपले शिक्षित नभएका महिलाले बाहिर पुलिसलाई गएर के भनिदिए भने कोठीमा धान हुन्छ तर मेरो कोठीमा त धान नभएर मान्छे छ । पुलिस घरमा पसेर कोठी फुटाल्न लाग्दा माधव नेपाल फर्सा लिएर बाहिर निस्के । माधव नेपाल भाग्न थाले । इन्सपेक्टरले गोली पनि चलायो । तर, गोली लागेन । अन्ततः माधव नेपाल पक्राउ परे । उनीसँगै मुरिबाका फेकन विराजी, राम अवतार पासवान, सुन्दर पासवान, कारी पासवान, वजिर पासवान पक्राउ परे । उनीहरुलाई यदुकुहा थानामा रातभर राखियो । भोली पल्ट रेल मार्फत जनकपुर स्थित एसपी कार्यालयमा ल्याइयो । उनीहरुलाई चरम यातना दिइयो । एउटै कोठामा सबैलाई थुन्थे । तुरुङ्गमा राखिन्थ्यो । पालैपालो सबैलाई बयानका लागि बोलाइन्थ्यो, सबैलाई निर्मम यातना दिइन्थ्यो ।
पासवान भन्छन,“ बयानमा हामीलाई एउटै प्रश्न सोधिन्थ्यो, माधव नेपाललाई चिन्छौ कि चिन्दैनौं ? हामी भन्थ्यो, चिन्दैन । माधवलाई पनि सोधियो तिनीहरुलाई चिन्छौ, जवाफमा चिन्दैन भन्थे । कसरी पुग्यौ त्यो गाउँमा भनेपछि बाहिरबाट आईरहेको थिएँ, बाटोमा पुलिसले समात्यो भनेर माधवले जवाफ दिए । यहाँसम्म कि हामीले आफ्नो खाना माधवलाई दिँदा समेत पुलिसले कुटपिट गर्थे ।” १०÷१२ दिन पछि माधव नेपाल, फेकन विराजी र हविव राईनलाई दुई बर्षको लागि जलेश्वर कारागार पठाइयो । अरु रिहा भए ।
उक्त घटना पछि गाउँमा तीब्र घृणा सुरु भयो । ५÷७ जना गरी तीन वटा गुरिल्ला दस्ता तयार थियो । जमिन्दारहरुलाई सफाया गर्ने, पुलिस आउँदा पुलिसको राईफल खोस्ने, पुलिसलाई मार्ने भन्ने रणनीति बन्यो । २०३३ भदौमा मुरिबाका जमिन्दार केदार विराजीलाई सफाया गरियो । गाउँमा वारन्ट भयो, धेरै मान्छे भागाभाग भए । राज्य र पञ्चका लठैतहरुबाट दमनको क्रम बढ्न थाल्यो । जवाफमा २०३३ भदौ १० गते प्रहरीले गाउँ घेरा हाली गोली प्रहार गरी गुरिल्ला दस्ताका रामपृत यादवलाई मारे । हुन त अशेश्वरलाई खोज्दै गएका थिए प्रहरी । तर, उनका भान्जा रामपृत मारिए । किनभने अशेश्वर भकारीमा लुकेका थिए । रामपृत मारिँदा झलनाथ खनाल कचुरीमा थिए । सिपी मैनाली झापामा पक्राउ परेका थिए । संघर्ष बढ्दै गयो । सोही क्रममा ती लडाकु दस्ताहरुले तारापट्टीका जमिन्दार इश्वर साह र नौसय विघाका भुईलेटन यादव पनि मारिए । अर्को तर्फ लडाकु दस्ताका सिरसियाका भोला साह र नौसय विघाका झपसी मण्डल पनि मारिए ।
दुई बर्ष पछि माधव नेपाल जेलबाट रिहाई भएपछि धनुषाको ठेरा कचुरीमा पुगे । त्यहाँ स्थानीय चुलाई महराको घरमा बैठक बसेर जिल्ला कमिटि गठन गरी कार्य विभाजन गरियो । २०३४ साल तिर माधव नेपालकै अगुवाईमा राम अवतार पासवान, इश्वर पोखरेल, राम लखन महतो, योगेन्द्र साह, रामकरण महतो लगायतको जिल्ला कमिटि धनुषा गठन गरिएको थियो । देशैभरी बर्ग संघर्ष हुन थाल्यो । जमिन्दारहरुको विरुद्धमा कम्यूनिष्ट पार्टीको लहर बढ्न थाल्यो । खासगरेर दलित समुदायमा वढी प्रभाव पर्यो ।
सिपी मैनाली लगायत १०÷१२ जना पक्राउ परेपछि चन्द्रगिरी जेलमा राखिएको थियो । २ सय ६० फिटको सुरुङ्ग खनेर जेल ब्रेक गरी मैनाली लगायतलाई रिहा गर्ने रणनीति तय भयो । इश्वर पोखरेलको कमाण्डमा धनुषाबाट मुरिबाका राम अवतार पासवान, धबौलीका रामअवतार मण्डल, गोठ कोयलपुरका रामविलास मुखिया र गिद्धाका सौखीलाल मण्डल सहित एक महिनासम्म सुरुङ्ग खन्ने काम गरे । पासवान भन्छन,“ दुई सय फिट जति सुरुङ्ग हामीले खनिसकेका थियौं । तर, पुलिसले उनीहरुलाई त्यो जेलबाट काठमाण्डौ स्थानान्तरण गर्यो । हाम्रो योजना असफल भयो । त्यसपछि ४ दिन सम्म म र रामअवतार मण्डल झापाबाट हिँड्दै भोकै पे्ट घर फर्केका थियौं ।”

नेकपा एमाले परित्याग गरी माओवादी हुँदै अहिले नयाँ शक्ति पार्टी नेपालका
सह–संयोजक रामचन्द्र झा ।

एमालेको संगठन विस्तार तथा पकड
नेकपा माले, नेकपा चौथो, मसाल हुँदै बाममोर्चा भयो । जनमत संग्रह हुँदै २०४६ सालको आन्दोलनसम्म आईपुग्दा धनुषाको नेतृत्व संयूक्त बाममोर्चाको तर्फबाट रामचन्द्र झाले गरे । २०४६ सालको आन्दोलनमा रामचन्द्र झा लगायतका बामपन्थी नेताहरु प्रहरीबाट कुटाई पनि खाए । कतिपय पक्राउ परे । बहुदलको घोषणा भयो । संविधान बन्यो । त्यसपछि २०४८ सालमा भएको आम निर्वाचनमा तराई मधेसमा बामपन्थीको पराजय भयो ।
मदन भण्डारीले तराईमा पराजयको कारण खोतल्न समिक्षा गरे । रामचन्द्र झाले पार्टीमा तराई मधेसबाट नेतृत्व विकसित गर्न नसकिएको कारण पराजय भएको बताएपछि मानन्धर समुहबाट सितानन्दन राय, महेन्द्र यादव, जितेन्द्र देव लगायतका नेताहरुलाई ल्याइयो । पार्टीमा धु्रविकरण बढ्न थाल्यो । २०४९ सालमा स्थानीय निर्वाचन भयो । इश्वर पोखरेल जनकपुर अञ्चल इन्चार्ज थिए । रामचन्द्र झालाई वार्डमा उठाइयो । माचीझिट्कैयाको ७ नम्बर वडामा जितेपछि झा जिल्ला सभापतिमा उठे । तर, उनी पराजित भए । उक्त चुनावमा धनुषामा मात्रै एमालेले ३१÷३२ वटा गाविसमा जित हात पारेको थियो ।
लगत्तै २०५१ सालमा मदन भण्डारीको हत्या भयो । रामचन्द्र झा जिल्लामा तीन पटक सम्म सचिव भईसकेका थिए । ५१ औं सालको चुनावमा धनुषाको क्षेत्र नं. १ बाट रामचन्द्र झा र ५ नम्बर क्षेत्रबाट रामलखन महतो जितेका थिए । २०५४ सालमा स्थानीय निकायको चुनाव हुँदा झाको क्षेत्र नं. १ बाट १४ वटा गाविस गरी जिल्लामा कुल ६० वटा गाविस जित्नुका साथै जिल्ला सभापतिमा रामचरित्र साह र उपसभापतिमा चन्द्रदेव राउत जितेका थिए । यसरी हेर्दा धनुषासँगै तराईका विभिन्न जिल्लाहरुमा एमालेको पकड राम्रो हुँदै गएको थियो । कांग्रेस र राप्रपा नेताहरुको गढको रुपमा चिनिएको धनुषामा एमाले निम्न बर्ग तथा दलित, मजदुर, सर्वहारा वर्गको लागि दरिलो विकल्पको रुपमा उभ्रिएको थियो ।
मधेसमा कमजोर हुँदै जानुको कारण

मदन भण्डारी जीवित रहेकै बेला तराईको नेतृत्व विकासको अवसर र समस्याको मिहिन अध्ययनका लागि एमाले भित्र अलग्गै एउटा तराई सेक्सन राख्ने भण्डारीको सोच थियो । मोदनाथ प्रश्रितले जाती, भाषा, संस्कृतिलाई समेटेर पार्टीको आधिकारिक दस्तावेज प्रस्तुत गरेका थिए । रामचन्द्र झा भन्छन,“ फरक दस्तावेज प्रस्तुत गर्न मलाई मदन भण्डारीले भन्नु भयो । मैले फरक प्रस्ताव लेखें र धनुषाकै नेता योगेन्द्र साहले प्रस्तुत गरे ।” साहले प्रस्तुत गरेको फरक दस्तावेज महाधिवेशनमा लगेर पास गराउनका लागि एउटा कार्यदल बनेको थियो । मोदनाथ प्रश्रित, प्रदिप नेपाल, सुभाष नेम्वाङ्, राजेन्द्र श्रेष्ठ, हेमराज राई आदि कार्यदलका सदस्य थिए । भाषिक, सांस्कृतिक तथा जातिय विभेदको अन्तयका लागि प्रादेशिक शासन व्यवस्था नै ठोस समाधान रहेको भनेर प्रतिवेदन तयार भयो । तर, प्रदिप नेपालले विरोध गरेपछि प्रतिवेदन पास हुन सकेन । त्यसपछि तराई समस्या अध्ययनका लागि प्रश्रितकै संयोजकत्वमा सलिम मियाँ अन्सारी, जितेन्द्र देव, रामचन्द्र झा, महेन्द्र राय, महेश चौधरी, सितानन्दन राय सहितको अर्को कार्यदल बनेको थियो । तराई मधेसका विभिन्न सहरहरुमा गएर अन्तरक्रिया गरी राय सुझाव लिएर प्रतिवेदन बनाउने तय भएको थियो । विराटनगर, राजविराज, जनकपुरमा अन्तरक्रिया गरी विरगञ्जमा गएपछि सुवोध राज प्याकुरेल, सुमन प्याकुरेल, बाल गोपाल थापा आदिले विरोध गरे । झा भन्छन,“ पार्टीले बर्ग संघर्ष लगायतका अन्य मुद्दाहरु छोड्यो र जातीय मुद्दा उठायो भन्दै उहाँहरुले विरोध गर्नु भयो । पार्टी भित्र मधेसका मुद्दाहरुलाई लिएर क्रमशः दुरी बढ्दै गयो ।” लगत्तै राजा ज्ञानेन्द्रको निरंकुश शासन आएपछि लोकतन्त्रको आन्दोलन प्राथमिकतामा पर्यो र मधेसका मुद्दाहरु गौण हुन थाले ।

मधेसमा नागरिकताको समस्या प्रमुख समस्याको रुपमा देखिएको थियो । रुपन्देहीका सांसद धनपती उपाध्यायको अध्यक्षतामा २०५२ सालमा नागरिकता वितरण गर्ने एउटा आयोग बनेको थियो । एमालेका नेता जितेन्द्र देव पनि आयोगमा सदस्य थिए । तर, सर्बोच्च अदालतमा मुद्दा परेपछि नागरिकता वितरण हुन सकेन । २०५६ सालको चुनावमा कांग्रेसको बहुमत थियो । कानुन बनाएरै नागरिकताको समस्या समाधान गर्ने कुरा आएपछि कानुन प्रतिनिधि सभामा पास भयो तर अपरहाउसमा एमालेको दलका नेता यूवराज ज्ञवाली र सुभाष नेम्वाङ्गले फेल गराईदिए । दरबारमा राजा कहाँ रोक्न पठाइयो, लालमोहर नलगाई ।
त्यसपछि एमालेको केन्द्रिय कमिटिमा नागरिकताको बहस भयो । झा भन्छन,“ मधेसमा खास गरेर दलित समुदायमा बुवा, बाजे, छोरा, नाती कसैको पनि नागरिकता थिएन । त्यसकारण मैले बुवाको नागरिकता नभए पनि नागरिकता दिनुपर्ने अडान राखेपछि मधेसकै नेता महेन्द्र यादवलाई पार्टीले उचालेर फेल गराए । बुवा विना नागरिकता दियो भने भारतीयहरु आउँछन् र नागरिकता लिने छन् भन्दै विचार यादव मार्फत राख्न लगाएर समस्या समाधान गर्नुको साटो बल्झाइयो ।”

सिरहाको लहान स्थित एमालेको
पार्टी कार्यालयका सामानहरु जलाईदै ।

२०५४ सालमा स्थानीय निकायमा नेकपा एमालेको बहुमत आएको थियो । काठमाण्डौ महानगरपालिका, जनकपुर, राजविराज नगरपालिका, धनुषा र सप्तरीको जिविस लगायतमा  एमालेको जित भएको थियो । मात्री भाषामा नै स्थानीय निकायमा कामकाज संचालन गर्ने निर्णय गरियो । बालकृष्ण पन्थीले सर्बोच्च अदालतमा मुद्दा गरे र नेपाली भाषा बाहेक कुनै पनि भाषामा कामकाज गर्न नपाउने सर्बोच्चले फैसला गर्यो । एमालेको तत्कालिन प्रचार विभाग प्रमुख प्रदिप नेपालले सर्बोच्चको फैसलालाई स्वागत गरे । झा भन्छन,“ एमालेकै नेताहरुको नेतृत्वमा रहेको स्थानीय निकायले गरेको निर्णयलाई स्वागत नगरी अदालतको फैसलालाई स्वागत गरेर पार्टीले डब्बल स्टयान्डर्डको भुमिका निर्वाह गर्यो ।”
राजा ज्ञानेन्द्रले निरंकुश शासन चलाएपछि दोस्रो जनआन्दोलन उठाउनु थियो । १९ माघ पछि एक सय जना पनि काठमाण्डौमा ओर्लिने अवस्था थिएन । महासचिव माधव कुमार नेपाल नजरबन्दमा परेका थिए । केशव बडाल मध्यमाञ्चल व्यूरो इन्चार्ज थिए । झाको छोराको दुर्घटनामा परी निधन भएको थियो । अनि झलनाथ खनालले तराईबाट आन्दोलन नउठुनजेल काठमाण्डौमा आन्दोलन नउठने भएकाले तराईमा आन्दोलन उठाउन झालाई निर्देशन दिए । अनि झाले पनि अडान राखे कि संघीयता, समानुपातिक समावेशी आदि मुद्दामा पार्टी प्रतिबद्ध हुनुपर्यो । जनकपुरको गोपाल धर्मशालामा माधव कुमार नेपालले मधेसको मुद्दामा प्रतिबद्ध रहेको बताए । पार्टीले संघीयतालाई सिधा स्वीकार नगरेर राज्य पुनर्संरचना गर्ने, राज्य पुनर्संरचना नै संघीयता हो भन्यो । आन्दोलन उठ्यो । राजा विस्थापित भए । गणतन्त्र आयो । अन्तरिम संविधान बनाउनका लागि एमाले भित्र भरत मोहन अधिकारीको अध्यक्षतामा भीम रावल, रघुजी पन्थ, प्रदिप ज्ञवाली सहितको कार्यदल बन्यो । झा भन्छन,“ मैले मुल प्रस्तावनामा नै गणतन्त्र, संघीय शासन प्रणाली, समानुपातिक समावेशी प्रणाली लेख्न भनें । तर, भीम रावलले मानेनन् । भरत मोहन अधिकारी भीम रावलको कुरामा पनि अँ अँ भन्थे र मेरो कुरामा पनि । तर, अहिले लेख्ने विषय होइन भनेर इन्कार गरियो । संविधान सभाबाट त्यो कुरा लेख्ने, अन्तरिम संविधानमै किन लेख्नुपर्यो  भनेर मानिएन । अनि मैले प्रष्ट भनें कि यो संविधान मधेसले स्वीकारदैन ।”
झा थप्छन्, ‘मैले बोलेको कुरा त्यतिबेलाको माइनुटमा त लेख्न दिइएन तर बहस नोट कमिटिले नोट गरेको रेकर्ड एमालेसँग अहिले पनि यथावतै होला, हेर्न सकिन्छ ।’ अन्तरिम संविधान जारी भयो । संविधान जलाइयो र मधेसभर आन्दोलन भयो । त्यो आन्दोलनमा जनकपुरमा आएर झा पनि सहभागी भए । गिरिजा प्रसाद कोइराला प्रधानमन्त्री थिए र एमालेका केपी शर्मा ओली उपप्रधानमन्त्री थिए । बामदेव गौतमले एमाले नेता रघुविर महासेठको उक्साहटमा लागेर झालाई कारवाही गर्नुपर्छ भन्दै स्थायी कमिटिमा प्रस्ताव राखे । झा भन्छन,“ एमाले महासचिव माधव नेपालले मलाई फोन गरेर कारवाही गर्नुपर्छ भनेर स्थायी कमिटिमा प्रस्ताव राखिएको छ । अनि जवाफ दिँदै भने म जनताको भावनासँग छु, कारवाही गर्नुछ भने गर्नुस, म जनताको एजेण्डाबाट टाढा बस्दैन ।” उक्त स्थायी कमिटिको बैठकमा झाको कारवाहीको प्रतिवाद गरेका थिए । बडालले के भनेका थिए भने अहिले तराईमा सबै ठाउँमा एमालेको पार्टी कार्यालय जलाइएको छ, जनकपुरमा जलेन । झालाई कारवाही गर्यो भने सबै पार्टी कार्यालयहरु जल्छ । त्यसपछि झालाई कारवाही गरिएन ।
मधेस आन्दोलन २२ बुँदे हुँदै ८ बुँदे सम्झौतामा सम्पन्न भएपछि संविधान सभाको पहिलो चुनाव भयो । एमाले अध्यक्ष झलनाथ खनालले रामचन्द्र झाको अध्यक्षतामा मंगलसिद्धी मानन्धर सहितको राज्य पुनर्संरचना समिति बनायो । उक्त समितिले शेर्पाको लागि एउटा गरी कुल १५ प्रदेशको प्रतिवेदन बुझाएको थियो । तर, केपी ओलीले बखेडा झिकेपछि केन्द्रिय कमिटिमा उक्त प्रस्ताव पास हुन सकेन । सभामुख सुभाष नेम्वाङले संविधान सभामा लग्नै दिएनन् । रामचन्द्र झा थप्छन्,“ एमाले भित्र राज्य पुनर्संरचना आयोग बनाउनुपर्छ भन्दै नयाँ प्रस्ताव ल्याए । आयोग पनि बन्यो । बहुमतले पास गरेको प्रतिवेदन लागु गर्नुपर्छ भनेर मैले दुई तिहाई भन्दा वढी ४ सय २२ जनाको हस्ताक्षर गराएर दिएको थिएँ । सभामुख नेम्बाङले पास गर्न मानेनन् ।”
पार्टीमा प्रतिनिधित्वको सवाल
जनकपुरमा सम्पन्न भएको अधिवेशनबाट सिता नन्दन राय, महेन्द्र यादव, जितेन्द्र देव लगायतका नेताहरु केन्द्रिय कमिटिमा पराजित भए । सितानन्दन राय एक मात्र एमाले भित्र मधेसी नेता थिए जो पोलिट व्यूरोसम्म पुगेका थिए । अधिवेशनमा पराजित भएपछि उनीहरु पार्टी परित्याग गर्दै मधेस केन्द्रित राजनीतिक दलमा सहभागी भए । एमालेको उच्च तहका पोलिट व्यूरो, स्थायी कमिटि र पदाधिकारीहरुमा मधेसीलाई नराख्नुले पनि एमाले प्रति मधेसी नेताहरु असंतुष्ट रहँदै आएका थिए । जनकपुर अधिवेशनमा केन्द्रिय कमिटिमा रामचन्द्र झा र वैकल्पिक केन्द्रिय कमिटिमा रत्नेश्वर लाल गोइत मात्र निर्वाचित भएका थिए । एमालेको नीति नै के देखिन्छ भने मधेसी नेताहरुलाई एउटा तहसम्म लग्ने र त्यस भन्दा माथि नउठ्न दिनका लागि अन्तरसंघर्ष गराउने । परिणाम स्वरुप कोईपनि माथि जान सक्दैनन् ।
बुटबलमा सम्पन्न भएको ७ औं महाधिवेशनमा पदाधिकारीमा सचिवमा मधेसी उम्मेदवारलाई पराजित गराइयो । रघुविर महासेठ र रामचन्द्र झा एउटै पदमा भीडेपछि पराजित भए । हुन त झालाई पोलिट व्यूरोसम्म लगियो तर स्थायी कमिटि वा पदाधिकारीमा नलगेपछि अन्ततः झा पनि एमाले परित्याग गरी माओवादी हुँदै अहिले नयाँ शक्तिमा सह संयोजक छन् ।
एमालेको नवौं महाधिवेशनमा उपाध्यक्षमा लालबाबु पण्डितले माधव नेपाल प्यानलबाट र धर्मनाथप्रसाद साहले ओली प्यानलबाट प्रतिस्पर्धा गरेका थिए । तर, पाँचै उपाध्यक्ष खुला प्रतिस्पर्धा हुँदा बामदेव गौतम, विद्या भण्डारी, भीम रावल, युवराज ज्ञवाली र अष्टलक्ष्मी शाक्य जस्ता नेतासँग उनीहरु टिक्न सकेनन् र पराजित भए । यदि आरक्षण गरिएको भए दुईमध्ये एक उपाध्यक्ष हुने थिए ।
त्यस्तै सचिवमा पनि एमालेका चर्चित मधेसी नेता रघुवीर महासेठ पराजित भए । बिधानको त्रुटीकै कारण एमालेका १५ जना पदाधिकारीमा एकजना पनि मधेसी नेता जित्न सकेनन् । त्यसले गर्दा एमालेमा मधेसीलाई स्थान छैन भन्ने अनुभुति भयो । एमालेको नवौं महाधिवेशनमा पदाधिकारी उम्मेदवार केन्द्रीय सदस्यको स्वतः उम्मेदवार बन्ने व्यवस्था रहेको छ । सोही व्यवस्था अनुसार लालबाबु पण्डित उपाध्यक्ष हारे पनि केन्द्रीय सदस्य जिते । तर धर्मनाथ साह र रघुवीर महासेठ केन्द्रीय सदस्यमा पनि पराजित भए । मधेसीका लागि छुट्याइएको आरक्षण कोटा बाहेक खुलातर्फ नागेन्द्र चौधरी र लालबाबु पण्डितमात्र केन्द्रीय सदस्य बने । धेरै मधेसका स्थापित नेता केन्द्रीय सदस्यमै पराजित भएपछि एमालेमा मधेसीको प्रतिनिधित्व कम भयो । मधेसकै एमाले नेताहरु पार्टी्भित्र निराश बन्दै निष्कृय हुन थाले । एक वर्षअघि केन्द्रीय सदस्य मनोनयनमा पनि मधेसी नेताहरु परेनन् । जुली महतोलाई विद्या भण्डारीले मनोनयन गर्न खोज्दा पनि विवाद भयो ।
अभियान सफल पार्न एमालेद्वारा केन्द्रिय कमिटि विस्तार
एमालेको केन्द्रिय कमिटिमा २० जना मधेसी र थारुलाई थपेर २ सय ७ सदस्यीय केन्द्रिय कमिटिमा मधेसी र थारुको संख्या ३७ पुर्याएर नेकपा एमालेले २१ फागुन देखि मेची महाकाली अभियान सुरु गरेका छन् । नेकपा एमालेले अकस्मात केन्द्रीय कमिटीको संख्या विस्तार गरेको छ । झापाको बिर्तामोडमा २० फागुनको राति बसेको स्थायी कमिटीको बैठकले एकैपटक २० जना मधेसी र थारु नेताहरुलाई केन्द्रीय कमिटीमा सामुहिक प्रवेश गराएको छ । एमालेको केन्द्रीय कमिटी हाल वैकल्पिक सहित १८५ सदस्यीय थियो । २० जना थपिएपछि अब केन्द्रीय कमिटी २०५ सदस्यीय बन्न पुगेको छ । यसअघि केन्द्रीय कमिटीमा मधेसी र थारुको प्रतिनिधित्व १७ जना मात्रै रहेकोमा अब ३७ पुगेको छ ।
मेची(महाकाली अभियान सुरु गर्नुअघि एमालेले एकैचोटि २० जना मधेसी र थारु नेतालाई केन्द्रीय सदस्यमा थपेको हो । बिर्तामोडमा बसेको एमालेको स्थायी कमिटी बैठकले १२ जनालाई केन्द्रीय सदस्यमा मनोनयन गरेको छ । त्यसरी केन्द्रीय सदस्यमा मनोनित हुनेहरुमा रघुबीर महासेठ, धर्मनाथ साह, रामचन्द्र यादव, गंगा यादव, धर्मनाथ यादव र रामदयाल मण्डल, रामचन्द्र साह तेली, रवीन्द्र बैठा, हरीनारायण महतो, रत्नेश्वर गोइत, लालबाबु यादव र यदुवंश झा छन् । यीमध्ये महासेठ, झा, गोइत र महतो धनुषा जिल्लाका हुन् । धर्मनाथ साह, धर्मनाथ यादव , रामचन्द्र यादव र गंगा यादव सिरहाका हुन् । त्यस्तै रामदयाल मण्डल महोत्तरीका हुन् भने  तेली पर्सा र बैठा सर्लाहीका हुन् ।
त्यसैगरी बैठकले ८ जनालाई बैकल्पिक केन्द्रीय सदस्यमा मनोनय गरिएको छ । वैकल्पिक केन्द्रीय सदस्य हुनेमा नारदमणि राना थारु, जुली महतो, मञ्जु चौधरी, शान्ता चौधरी, हरी राजबंशी, सरोज यादव र सुधीर साह, सरला यादव र महम्मद हारून रहेको पार्टी सचिव योगेश भट्टराईले जानकारी दिए । साथै बैठकले कैलालीका हनुमान चौधरी र मायाराम चौधरीलाई  केन्द्रीय सल्लाहकार परिषदमा मनोनयन गरेको छ ।
केन्द्रीय सदस्यमा मनोनित भएका रघुवीर महासेठ गत महाधिवेशनमा पार्टीको सचिवमा उठेर पराजित भएका नेता हुन् । गत संविधानसभामा उनी धनुषा क्षेत्र नम्बर ५ बाट पूर्वराष्टूपति रामवरण यादवका छोरा चन्द्रमोहन यादवसँग थोरै मतले पराजित भएका थिए । महाधिवेशनमा हारेका कारण केन्द्रीय कमिटीमा छुटेका महासेठ मनोनयनमा परेका हुन् । महासेठकी पत्नी जुली महतो पनि बैकल्पिक केन्द्रीय सदस्य बनेकी छिन् । उनी गत संविधानसभा चुनावमा धनुषा क्षेत्र नं ३ मा विमलेन्द्र निधीकी निकटतम प्रतिद्वन्द्वी हुन् । त्यसैगरी केन्द्रीय सदस्यमा मनोनित भएका सिरहाका धर्मनाथ साथ पनि गत महाधिवेशनमा पराजीत भएका थिए । महाधिवशेनमा साह उपाध्यक्षमा उठेर पराजीत भएका थिए ।
त्यस्तै केन्द्रीय सदस्यमा मनोनित रत्नेश्वर गोइतको कथा पनि रोचक छ । उनी एमालेका पुराना नेता हुन् । तर, उनी एमाले छाडेर केही समय मधेसी जनअधिकार फोरममा  लागेका थिए । दोस्रो संविधानसभा अघि उनी एमालेमा फर्किए । दोस्रो संविधानसभामा रत्नेश्वर गोइत सूर्य ध्वजा लिएर धनुषा १ मा चुनाव लडेका थिए, जहाँ उनले ४१७५ मतका साथ चौथो स्थान हासिल गरे । त्यसैगरी बैकल्पिक केन्द्रीय सदस्यमा परेका मध्ये शान्ता चौधरी पूर्व सांसद एवं कमैया आन्दोलनको चर्चित नाम हो । त्यस्तै सरोज यादव अखिलको सचिव भइसकेका युवा नेता हुन् भने सुधीर साह अखिलका पूर्वउपाध्यक्ष हुन् ।
एमालेले हालसालै गरेको मनोनितको सवालमा नयाँ शक्तिका सहसंयोजक रामचन्द्र झा भन्छन,“ एमालेले अहिले गरेको मनोनयन ढिलो भएको छ । पाउनुपर्ने ती सबै योग्य व्यक्तिहरुले पहिले नै पाउनुपथर््यो । तर, अहिले त झन् पदलोलुप्ताको दाग लागेजस्तो भयो । अहिलेको सम्मान व्यक्तिलाई भयो । मधेसी समुदायलाई भएन । त्यसका लागि पदाधिकारी देखि विभिन्न तहमा क्लस्टरवाइज आरक्षण गर्नुपर्दछ ।”

२०७३ फाल्गुन २९ गते आईतबार