तेस्रोबाट दोस्रो ठुलो दल बनी एमालेले जोगायो शाख

द एक्सक्लुसिभ सम्वाददाता
जनकपुरधाम............
झलनाथ खनालको नेतृत्वमा एमालेले दोस्रो संविधानसभाको चुनावमा प्रत्यक्षमा ९१ र समानुपातिक तर्फ ८४ गरी कुल १७५ सिट ल्याएर दोस्रो ठुलो दल बन्न सफल भएको छ । पछिल्लो समयमा माधव कुमार नेपाल र झलनाथ खनाल दुवै जना पालो पालो प्रधानमन्त्री समेत बन्न सफल भएका थिए । केपी ओली, खनाल र नेपाल तीन गुट रहेको उक्त पार्टीमा तिब्र खेमा बन्दी भई रहँदा पनि दोस्रो चुनावबाट विगतमा गिरेको साखलाई पुनः रिभाइव गर्न एमाले सफल भएको छ । 

नेपालको राजनीतिक इतिहासमा क्रान्तिकारी र बलिदानी छवि लिएर देखा परेको पार्टी हो, नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी । यो पार्टी अप्रिल, १९४९ अर्थात २००६ सालमा स्वर्गीय नेता पुष्पलालको नेतृत्वमा विधिवत स्थापना भएको थियो । भर्खरै खडा भएको भए पनि यस पार्टीका नेता तथा कार्यकर्ताहरुले सात सालको क्रान्तिमा भाग लिए र क्रान्तिलाई दिल्ली सम्झौतामा पु¥याई अन्त्य गरेको विरोधमा यस पार्टीले प्रखर रुपमा आवाज उठायो । त्यस बेलाका अन्य प्रमुख नेता थिए । मनमोहन अधिकारी र तुलसीलाल अमात्य । २००७ सालमा मुलुकमा प्रजातन्त्र आएको भए पनि वि.सं. २००८ सालदेखि २०१३ सालसम्म नेपाल कम्युनिष्ट पार्टीमाथि प्रतिबन्ध लगाइयो । २०१३ सालमा टंकप्रसाद आचार्यको प्रधानमन्त्रीत्व कालमा यस पार्टीमाथिको प्रतिबन्ध हटेको थियो । २०१५ सालको आमनिर्वाचनमा यसले जम्मा ४ सिट जितेको थियो । यति हुँदा हँुदा हुँदै पनि प्रखर विपक्षीको रुपमा यसले उल्लेखनीय भुमिका खेलेको थियो ।
२०१७ सालको प्रतिगामी कदमबाट कम्युनिष्ट पार्टी पनि शाही प्रहारको निशाना बन्यो । मनमोहन अधिकारीलगायत अन्य कैयौ नेता जेल परे भने पुष्पलाल, तुलसीलालहरु बचेर भारत पुगे । अन्तराष्टिूय कम्युनिष्ट आन्दोलनमा छाएको रुस(चीन विवाद र देशभित्र राजा महेन्द्रको प्रतिगामी कदमका कारणले नेपालको कम्युनिष्ट आन्दोलनमा अनेक संकट आए । यो धेरै टुक्रामा विभक्त भयो । केशरजंग रायमाझीको भएको तेस्रो महाधिवेशनले तुलसीलाललाई महासचिव बनयो । तर, त्यहाँ पनि पुष्पलालको नेतृत्वमा बेग्लै कम्युनिष्ट पार्टी बन्यो । पछि मनमोहन अधिकारी र मोहनविक्रम सिंहको रिहाईपछि एकता प्रयास सुरु भयो । तर विस्तारै मोहनविक्रमको नेतृत्वमा एउटा र मनमोहन अधिकारीको प्रभावमा परेर नेपालका केही उत्साही युवाहरुले झापा आन्दोलन सुरु गरे र त्यस आन्दोलनको परिणामस्वरुप अर्को सशक्त कम्युनिष्ट पार्टीको जन्म भयो । अनेकौ घटकमा बाँडिएको भए पनि २०३६ सालको जनमत संग्रहमा कम्युनिष्ट पार्टीले पनि बहुदलको पक्षमा जोडदार अभियान चलायो । पञ्चायती शासकहरुले झेल गर्छन त्यसैले जनमत संग्रह हुनु अगावै राष्टिूय सरकार बन्नुपर्छ, पञ्चायतका निकायहरु भंग हुनुपर्छ र १८ वर्ष उमेर पुगेकाहरुलाई मताधिकार हुनुपर्छ भन्दै मनमोहन अधिकारीको नेतृत्वमा रहेको कम्युनिष्ट पार्टीले पाँच पुर्वाधार अघि सा¥यो । तर, बी.पी. कोइरालाको हठले गर्दा यो पुर्वाधार पुरा भएनन र जनमत संग्रहमा अनेक प्रपञ्च गरी पञ्चायत विजयी भयो । यदि त्यसबेला विभिन्न राजनीतिक दलहरुले कम्युनिष्टहरुले अघि सारेको प्रस्तावलाई गम्भीरतापुर्वक लिएका भए दश वर्षअघि नेपालमा प्रजातन्त्रको पुनस्र्थापना हुने थियो ।
अनेकौ चिरामा बाँडिएको भए पनि २०४६ सालको जनआन्दोलनको अगाडि पौषतिर सातवटा कम्युनिष्ट घटकहरु मिलेर एक संयुक्त वाममोर्चा बन्यो । मोर्चामा ने.क.पा. (मा.ले.), ने.क.पा. (माक्र्सवादी), ने.क.पा.(मानन्धर), ने.क.पा. (वर्मा), ने.क.पा.(चौ.म.), ने.क.पा.(अमात्य), र नेपाल मजदुर किसान पार्टी सम्मिलित भए । यहि संयुक्त वाममोर्चा र नेपाली कांग्रेसको संयुक्त आह्वानमा नेपालमा जनआन्दोलन सफल भयो । राजासँगको ऐतिहासिक वार्तामा श्रीमति सहाना प्रधान र राधाकृष्ण मैनाली संलग्न भए र जनआन्दोलनबाट बनेको अन्तरिम सरकारमा सहाना प्रधान, झलनाथ खनाल र निलाम्बर आचार्य मन्त्री बने । संविधानको घोषणा र आमनिर्वाचन सम्पन्न गराउनमा वामपन्थी मन्त्रीहरुले पनि नेतृत्वदायी भुमिका खेले । आमनिर्वाचनको नजिक आउँदा नआउँदै वाममोर्चा फुट्यो । वाम पार्टीहरु माझ नयाँ ध्रुवीकरण र शक्तिको नयाँ समिकरण देखिन थाल्यो । एक ठाम एक वामको अनेकौ इमान्दार प्रयास भए । तर, केही पार्टी नेताहरुको मनोगत धारणा र अहले गर्दा यस प्रयत्नमा सीमित सफलता मात्र मिल्यो । परिणामस्वरुप कैयौ महत्वपुर्ण सिटमा आपसी टक्करले नेपाली कांग्रेसलाई लाभ भयो । चुनावमा भाग लिएर महत्वपुर्ण उपलब्धि प्राप्त गरेको नेपाली राजनीतिमा हलचल पैदा गरेका आधारमा केही कम्युनिष्ट पार्टीहरु बारे चर्चा गरिन्छ ।
नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी (एकीकृत माक्र्सवादी र लेनिनवादी) को इतिहास
नेपालका कम्युनिष्ट पार्टीहरुमध्ये सबैभन्दा ठुलो र व्यापक जनाधार भएको र पाको एवं युवा नेताहरुको उचित अनुपात मिलेको पार्टी नै नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी (एमाले) हो । पञ्चायती कुशासनका विरुद्ध तुलसीलालको नेतृत्वमा पुर्नगठित पार्टीमा शिथिलता आएपछि २०२५ सालतिर पुष्पलालको नेतृत्वमा अर्को कम्युनिष्ट पार्टीको स्थापना भयो । देशभित्र ठाउँ ठाउँमा पार्टी कमिटिहरुले यो कार्यलाई रुचाएनन । पुष्पलालको प्रबल धारणा के थियो भने नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी र नेपाली कांग्रेस मिली संयूक्त जनआन्दोलन गर्नुपर्छ । २०३५ सालमा पुष्पलालको निधन भएपछि पार्टीलाई श्रीमति साहना प्रधान र बलराम उपाध्यायले नेतृत्व दिए । अर्कोतिर यसैबीच देशभित्र विभिन्न भागमा प्रान्तीत कमिटीको रुपमा काम गरिरहेका समुहहरुलाई मिलाएर २०३६ सालमा श्री मनमोहन अधिकारीद्धारा नयाँ कम्युनिष्ट पार्टी संगठित भयो । यी दुई समुह २०४३ सालमा बिलय भई नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी (माक्र्सवादी) जन्म्यो । मनमोहन अधिकारी महासचिव रहेको यो पार्टी २०४७ सालमा ने.क.पा.मा.ले. सँग एकाकार नहोउन्जेल अस्तित्वमा थियो ।
पुर्वकोशी प्रान्तीय पार्टी एकताका अत्यन्त सबल र प्रखर रुपमा देखापरेको थियो । भरतमोहन अधिकारी लगायत नेताहरुद्धारा सञ्चालित यस पार्टीलाई जनार्दन आचार्य र मोहन पोखरेलहरुको पञ्चायत प्र्रवेश र मोहनचन्द्र, आर.के.मैनाली, र सी.पी.मैनालीको नेतृत्वमा झापा विद्रोहको प्रारम्भले ठुलो धक्का लाग्यो । पुर्वकोशी प्रान्तीत कमिटीपछि मनमोहन अधिकारीद्धारा पुनर्गठित नेकपा (माक्र्सवादी) मा समाहित भयो । त्यसभित्रका विद्रोहीहरु भने भारतको नक्सलवादी आन्दोलनबाट प्रभावित भई वर्गशत्रु खत्तम गर्ने अभियानमा लागे । अनेकौं सपुतहरुको बलिदान, आफ्ना नीतिहरुमा सामयिक सुधार, अन्य समुहहरुलाई एकत्र गर्दै २०३५ साल सम्ममा यो आन्दोलन नेकपा(माले)को रुपमा विकसित भयो । विद्यार्थी, युवा तथा किसान मजदुरहरुमा लोकप्रिय यो पार्टी अन्य सबै कम्युनिष्ट पार्टीहरुभन्दा शक्तिशाली भएर देखाप¥यो । २०४६ सालको जनआन्दोलनमा यसले सर्वाधिक महत्वपुर्ण भुमिका खेल्यो । मदन भण्डारी महासचिव रहेको यो पार्टीका तत्कालिन प्रमुख नेताहरु हुन सी.पी. मैनाली, झलनाथ खनाल, आर.के. मैनाली, मोहन चन्द्र, जीवराज आश्रित र मोदनाथ प्रश्रित ।
२०४७ साल पुष २२ गते नेकपा माले र नेकपा माक्र्सवादीको आपसमा विलय भयो र नेकपा (एमाले) को स्थापना भयो । यो एकीकृत पार्टीका अध्यक्ष मनमोहन अधिकारी हुनुभयो भने मदन भण्डारी महासचिव हुनुभयो । २०४७ को आम निर्वाचनमा यो पार्टीले ६९ स्थान जित्यो र सबल प्रतिपक्षका रुपमा प्रकट भयो । २०४९ सालमा  नेकपा एमालेको पाँचौं महाधिवेशन भयो जसमा यसले आफ्नो नौलो जनवादी कार्यक्रममा सुधार ग¥यो र जनताको बहुदलिय जनवादी कार्यक्रम अपनायो । मदन भण्डारीलाई यसको प्रतिपादक मानिन्छ । विश्व कम्युनिष्ट आन्दोलनले आएको धक्का र आफ्नै मुलुकको कम्युनिष्ट आन्दोलनमा आधारित यो बहुदलिय जनवादले आवधिक निर्वाचन, बहुमतको शासन अल्पमतको विपक्ष, कानुनको शासन र खुला बहुलवादी समाजको पुँजीवादी मान्यताहरु पनि अपनाएको छ । २०५१ सालको मध्यावधि निर्वाचनमा यो पार्टीले ८८ स्थानमा विजय पायो र संसदमा सबैभन्दा ठुलो पार्टी बन्यो । त्यसबेला यसले आफ्ना अध्यक्ष मनमोहन अधिकारीको प्रधानमन्त्रीत्वमा सरकार पनि बनायो । तर यो अल्पमतको सरकार नौ महिनाभन्दा वढी टिक्न सकेन । हुन त त्यसपछि पनि एकपल्ट राप्रपाका नेता लोकेन्द्र बहादुर चन्दको प्रधान मन्त्रीत्वमा र अर्को पल्ट नेपाली कांग्रेसका नेता गिरिजाप्रसाद कोइरालाको प्रधानमन्त्रीत्वमा बनेको सरकारमा यो पार्टी सामेल भयो । तर नौ महिने शासनकाल नै यसको शासनको स्वर्णकाल थियो । यसैबेला यो पार्टीले ‘आफ्नो गाउँ आफै बनाउँ’ ‘वृद्ध भत्ता’, ‘नौस’ जस्ता प्रभावकारी कार्यक्रम शुरु गरेर आफ्नो लोकप्रियता वढाएको थियो ।
२०५४ सालमा छैठौं महाधिवेशन नआउँदै यो पार्टीमा विभाजनको रेखा कोरिन थाल्यो । पार्टीभित्र शक्ति संचयको कार्य नीति र प्रगतिशील सुधारको कार्यनीतिका बीच तीब्र विवाद सृजना भयो । महाकाली सन्धिको प्रश्न र अमेरिकालाई हेर्ने दृष्टिकोणको विषयमा पनि खुलेर मतभेद सामुन्ने आयो । परिस्थिति कति सम्म विथोलियो भने एकताको महाधिवेशनको संज्ञा दिइएको यो महाधिवेशनले विभाजनको बिउ रो¥यो । महाधिवेशनमा वामदेव गौतम र सि.पी. मैनाली लगायत १४ जना अल्पमत पक्षका नेताहरु पार्टी नेतृत्व भन्दा बाहिर रहे ।
हुन त महाधिवेशनपछि पनि एकताको प्रयत्न हुँदै थियो तर प्रत्यत्नलाई त्यसबेला सबैभन्दा ठुलो धक्का लाग्यो जब २१ फागुन २०५४ का दिन वामदेव गौतम, सि.पी.मैनाली लगायत १० जना नेता तथा सांसदहरुलाई एमाले नेतृत्वले पार्टीको साधारण सदस्य र संसद सदस्यबाट निकाल्ने निर्णय ग¥यो । वस्तुतः त्यही दिन एमालेका प्रतिनिधिसभा र राष्टिूय सभाका गरी १०० सांसदमध्ये छयालीसजना सांसदले संसद सचिवालयमा नेकपा (माले) संसदीय दलको दर्ता गरे । यसरी महाकाली सन्धि पारित गर्ने बेला देखि पार्टीमा देखा परेको मतभेद वढदै गएर यौटा सम्भावना बोकेको पार्टी विभाजित भयो । नेकपा माले खडा गर्ने नेताहरुले एमालेलाई राष्टिूय आत्मसमर्पणवादी र विर्सजनवादी भासमा पुगेको पार्टी भनी आरोप लगाए ।
२०५६ सालको आम निर्वाचन एमालेका लागि अत्यन्त दुःखदायी ठहरियो किनकी पार्टी विभाजनलाई टार्न सकेको भए यो पार्टी सुविधाजनक बहुमतका साथ विजयी हुन्थ्यो तर यसले ७१ स्थानका साथ प्रमुख प्रतिपक्षी पार्टीका रुपमा चित्त बुझाउनु प¥यो । एमाले र मालेका उम्मेदवारहरुले प्राप्त गरेका मतहरु एकै ठाउँमा राख्दा एमाले ७१ सिटमा ४३ सिट थपिन्थ्यो र राप्रपाको ३ सिट र कांग्रेसको ४० घटन जान्थ्यो । यसबाट के थाहा हुन्छ भने एमालेको विभाजनको प्रत्यक्ष फाइदा सबभन्दा वढी नेपाली कांग्रेसलाई भयो । यो निर्वाचनमा एमालेको विजयको सम्भावना मात्रै तुहेन पार्टीका अध्यक्ष मनमोहन अधिकारीको पनि असामयिक निधन भयो । यी दुई पार्टीमा आपसी कटुता यति विध्न बढयो कि दुवैले एक अर्काको पराजयमा आफ्नो विजय देख्न थाले । यस मानेमा दुवैले जिते किनकी एमालेले बहुमत ल्याउन नपाएका कारण सत्तामा जान पाएन भने माले ६.३८ प्रतिशत मत ल्याई राष्टिूय पार्टी बने पनि त्यसको एकजना सदस्य पनि प्रतिनिधि सभामा जितेनन । स्वमं एमालेले पनि आफ्ना पार्टी अध्यक्षको दुःखद निधन तथा केही समय पहिले पार्टीमा भएको विभाजनका कारण चुनावमा प्रतिकुलताको सामना गर्नू परको स्वीकारेको छ ।
वास्तवमा वहुदलीय जनवादकै पक्षपोषण गर्दै पार्टी धेरै लामो समयसम्म अलग बस्ने अवस्था थिएन । त्यसैले ३ फागुन २०५८ का दिन नेकपा एमाले र मालेको एकीकरण भयो । त्यसपछि बहुदलिय जनवादसँग विमति राख्ने सी.पी. मैनालीको नेतृत्वमा नेकपा (माले) पुनः पुनर्गठित भएको छ । यसबीच मुलुकमा राजा बीरेन्द्रको वंश वध भयो । संकट काल लाग्यो, नेपाली कांग्रेस विभाजित भयो र १८ असोज २०५९ मा राजा ज्ञानेन्द्रद्धारा देउवा सरकार भंग गरी कार्यकारिणी अधिकार आफ्नो हातमा लिएर प्रत्यक्ष शासन शुरु भयो । स्वमं नेकपा एमालेले पनि माघ (१८ देखि २३ गते) मा पार्टीको सातौं महाधिवेशन ग¥यो र माधव नेपालको महासचिवत्वमा नयाँ नेतृत्व छान्यो ।
यो कालखण्डमा नेकपा एमालेले पनि अनेकौ उतार चढावको सामना गर्नु प¥यो । पाँच दलको आन्दोलनबाट निस्केर यो पार्टी राजा ज्ञानेन्द्रले जेठ २०६१ मा देउवाको प्रधानमन्त्रित्वमा गठन गरेको मन्त्रिमण्डलमा सामेल हुनगयो । प्रतिगमन आधा सच्चिएको भनेर आन्दोलन छाडेर सरकारमा सामेल भएकोमा यसको धेरैतिरबाट आलोचनासमेत भयो । तर माघ १९, २०६१ मा राजा ज्ञानेन्द्रको सैन्य विप्लवका कारण एमाले सम्मिलित सरकार त अपदस्थ भयो नै साथमा यसका महासचिव लगायत माथिल्लो तहका अधिकांश नेताहरु गिरफ्तारीमा परे ।
अन्ततः एमाले सात दलको शाही प्रतिगमन विरोधी गठबन्धनमा सामेल भयो र आन्दोलनमा होमियो । यसले लोकतन्त्रिक गणतन्त्रलाई आफ्नो कार्यनीतिक नारा समेत बनायो । यही सात दलको गठबन्धनले नेकपा (माओवादी) सँग वाह्र बुँदे ऐतिहासिक समझदारी गरे पछि आन्दोलनले व्यापक उचाई ग्रहण ग¥यो । बैशाख ११, २०६३ मा दोस्रो जनआन्दोलन सफल भएपछि गठित गिरिजाप्रसाद कोइरालाको सरकारमा यो दोस्रो ठुलो दलका रुपमा सहभागी भयो ।
संविधानसभाको निर्वाचनमा यो १०३ सीट जितेर तेस्रो ठुलो दल बन्न पुग्यो । निर्वाचनमा विजयको अत्यन्त ठुलो अपेक्षाका साथ उत्रेको यो दलले यो परिणामलाई आफ्नो पराजयका रुपमा लियो । परिणामस्वरुप यसका महासचिव माधव कुमार नेपालले दलबाट राजीनामा दिए । झलनाथ खनाल यसका अध्यक्ष बने र उनकै नेतृत्वमा एमालेले दोस्रो संविधानसभाको चुनावमा प्रत्यक्षमा ९१ र समानुपातिक तर्फ ८४ गरी कुल १७५ सिट ल्याएर दोस्रो ठुलो दल बन्न सफल भयो । पछिल्लो समयमा माधव कुमार नेपाल र झलनाथ खनाल दुवै जना पालो पालो प्रधानमन्त्री समेत बन्न सफल भएका थिए । केपी ओली, खनाल र नेपाल तीन गुट रहेको उक्त पार्टीमा तिब्र खेमा बन्दी भई रहँदा पनि दोस्रो चुनावबाट विगतमा गिरेको साखलाई पुनः रिभाइव गर्न एमाले सफल भएको छ । 
 मिति ः २०७०÷०८÷१६