मुरली मनोहर मिश्र
नेपाल भारत सम्प्रभुतासम्पन्न दुई राष्टू भएतापनि यसका विभाजन रेखा जसलाई दसगजा अर्थात ल्य mबलक ीबलम पनि भनिन्छ, यसले नेपाल भारत नागरिकहरुको भाईचारा वा भ्रातृत्वलाई विभाजित गर्न सक्दैन । किनभने नेपाल भारतका नागरिकहरुको प्राकृतिक, सांस्कृतिक तथा सामाजिक लगायत अनयेन्याश्रित सम्बन्ध र सन्दर्भ यी दुई राष्टूहरुको राजनीतिक परिधि भन्दा निकै माथि छ । हाम्रो भ्रातृत्व एवं मैत्री सम्बन्ध राजशक्ति र राज्यसत्ताको मोहताज छैन । हाम्रो भ्रातृत्व एवं मैत्री सम्बन्ध कुनै पनि सरकारको पहुँच भन्दा माथि र कुनै पनि अन्य संघ संस्थाहरुको पकड भन्दा धेरै अगाडी रहेको छ । हाम्रो बीच रहेको भ्रातृत्व एवं मैत्रीपुर्ण सम्बन्ध र सन्दर्भहरुको बारेमा केही पनि उल्लेख गर्नुपर्दैन, किनभने नेपाल भारतका प्रत्येक नागरिक आफ्नो आफ्नो ह्दयभित्र सहजै अनुभुति गर्दछन ।
कुनै पनि अस्तित्व वातावरणमा आधारित हुन्छ र नेपाल भारतको अस्तित्व पनि यसका सीमाक्षेत्रको वातावरण माथि आधारित रहेको छ । र यस वातावरणको निर्माणमा नयाँ दिल्ली स्थित भारत सरकार तथा काठमाण्डौं स्थित नेपाल सरकारको अत्यन्तै महत्वपुर्ण भुमिका रहन्छ । नयाँ दिल्ली र काठमाण्डौंका सरकारले नै नेपाल भारत सीमावर्ती क्षेत्रको लागि कानुन एवं व्यवस्थाको निर्माण गर्ने गर्दछ जसको पालना गर्नु र यसको प्रभावलाई झेल्नुलाई नेपाल भारत दुवै सीमावर्ती क्षेत्रमा बसोबास गर्ने एउटै परिवारका सदस्य विवश हुन्छन । नेपाल भारतको विषयमा मुख्य निर्णय निर्माताहरु हवाई यात्रा गरी दिल्लीबाट काठमाण्डौं र काठमाण्डौंबाट दिल्ली आवत जावत गर्ने गर्छन । तर जसकोे सन्दर्भ एवं सम्बन्धमा निर्णय लिन्छन अथवा उनीहरुको निर्णय जसलाई प्रभावित गर्दछ, तीनका यथार्थ स्थिति एवं परिस्थितिलाई देख्ने र बुझ्ने कष्ट तिनीहरु कहिल्यै पनि गर्दैनन् । चाहे दिल्ली र काठमाण्डौमा कुनै पनि सरकार होस नेपाल भारत सीमाको दुवै तर्फ बसोबास गर्ने आम नागरिकहरुको जीवन सामान्यतया सहज एवं सरल तबमात्रै रहन सक्छ जब यो सिमावर्ती क्षेत्र शान्त, निरापद एवं दृढ भ्रातृत्व तथा मैत्रीपुर्ण रहन्छ । हामी एक अर्का देशमा बसोबास गर्नेहरु भाई मित्रहरुको आपसी सहयोग, सहकार्य,समन्वय, सहभागिता तथा एैक्यवद्धता नै दिल्ली सरकार तथा काठमाण्डौ सरकारको हाम्रो सिमावर्ती क्षेत्रको सहि स्थितिको जानकारी गराई उचित एवं सुलभ व्यवस्था स्थापित गराउन सकिन्छ । अतः नेपाल भारत सीमावर्ती क्षेत्रमा दुवै तर्फ बसोबास गर्ने आम नागरिकहरुको आज यही नै आवश्यकता प्राथमिकता तथा अनिवार्यता रहेको यस पंक्तिकारको अनुभुति छ । आफ्नो उक्त अनुभुतिलाई यस लेखामार्फत नेपाल भारत सरकारलाई प्रत्याभुति दिलाउन प्रयासरत छ ।
प्रकृतिद्वारा नेपाल भारत बीचको सीमाक्षेत्रको व्यवस्थापनको दिशामा अहिलेसम्म स्तम्भ गाड्ने कार्यमात्र गरिएको छ । सीमा छुट्याउने भु भाग जसलाई दशगजा अर्थात ल्य mबलभक ीबलम पनि भनिन्छ । उक्तस्थान त्यक्तिकै खाली छ । उक्त स्थानमा कही नदी, जंगल छ भने अधिकांश हिस्सामा समतल जोडिएको भु भाग छ । उक्त समतल स्थल सिमाको दुवै तर्फ सडक निर्माण पश्चातको जोड्ने सम्पर्क विन्दु भएको छ । उक्त दशजगा क्षेत्रमा परम्परा देखिनै केवल खाली स्थान छ र आवागमनको कारण खाल्डो बनेको छ । अहिले दुवै तर्फ सीमावर्ती क्षेत्रमा विकास क्रम शुरु भएकोले सडकहरु धमाधम निर्माण हुन लागेको छ, तर दशगजा भु भागमा सडक निर्माण गरिएको छैन । दुवै देश केवल आ(आप्mनो भु(भागमा सडक निर्माण गर्दछ । तर, सीमावर्ती क्षेत्रको नागरिकसँग सरोकार रहेको सम्पर्क मार्ग जोड्ने दशगजा क्षेत्रलाई किन उपेक्षित, अपहेलित र वेवास्ता गरिदै छ त ?
पुर्वदेखि पश्चिमसम्म दसगजा क्षेत्रको सम्पर्क मार्गहरु जीर्ण भइसकेको कारण बर्षातमा मात्र नभई जाडोमासमा समेत आवागमन असहज हुन्छ । दशगजा क्षेत्रका सम्पर्क मार्गहरु तीन प्रकारको समस्या देखिएको छ, पहिलो सीमावर्ती क्षेत्रको दुवै तर्फ सडक भएपश्चात पनि दशगजा रहेको क्षेत्रमा मात्र जीर्ण रहेको अवस्था छ । दोस्रो समस्याको रुपमा उल्लेख गर्नुपर्दा उक्त दशगजा क्षेत्रमा नदी रहेको कारण उक्त दशगजा क्षेत्र देखि अलि पर रहेको कुनै नदि वा डबराको कारण सीमावर्ती क्षेत्रमा बसोबास गर्ने आम नागरिकहरुलाई आवागमनमा कठिनाईको सामना गर्नु पर्दछ । सो ठाउँमा सानो पुलको आवश्यकता छ । दशगजा वारिपारीको जीवन एक अर्कासँग जुटेको छ र एक आपसमा निर्भरता पनि छ । सीमावर्ती क्षेत्रमा दिनचर्यासँगै जोडिएर आउने सरोकारको लागि ओहर दोहर गर्नुपर्छ । त्यसको लागि दशगजा क्षेत्रमा रहेको सडक मार्ग व्यवस्थित भै दिएको खण्डमा त्यसबाट सीमावर्ती नागरिकहरुको दैनिक जीवन अत्यन्तै सहज एवं सुगम हुन सक्थ्यो । किनभने सीमावर्ती क्षेत्रमा बसोबास गर्ने आम नागरिकको लागि दशगजा सडक नभई जीवन बनेको छ ।
दशगजा क्षेत्रको व्यवस्थापन तथा नेपाली सीमाक्षेत्रमा आन्तरिक आवागमनको व्यवस्थापन जस्ता सवालहरुको महत्व आफ्नो स्थानमा छदैछ । त्यसको लागि आवश्यक गृहकार्य अनिवार्य अछि भारतीय सीमावर्ती क्षेत्रमा “फोरलेन” राजमार्ग तथा “ब्रोडगेज” रेलमार्गको सञ्जाल सीमाक्षेत्रको समानान्तरमा त्यस्तो मार्ग छैन । हुलाकी सडकको परिकल्पना एवं परिचर्चा प्रशस्त गरिएको भएतापनि अहिले पनि यो एकादेशको कथा बनेको छ । नेपाल भारत सीमावर्ती क्षेत्रको बासिन्दाहरुको दिनचर्यालाई सहज एवं सुविधायुक्त बनाउन सीमा क्षेत्रमा खटिएकका दुवै तर्फको सुरक्षातन्त्रमा विशेष प्रशिक्षणको आवश्यकता छ, किनभने यसले दुवैतर्फका मैत्री एवं भ्रातृत्व सम्बन्धलाई आत्मसात गर्ने कार्यमा सहायक सिद्ध हुन्छ । सिमाञ्चलको पत्रपत्रिका वा एफएम द्वारा ओहर दोहर कार्यमा भोग्नुपर्ने समस्या एवं कठिनाईहरुको सबाल उठान गर्दा गर्दै पनि सीमावर्ती आम नागरिकहरुको व्यथा एवं पीडा झंझटहरुको अन्त्य हुन सकेको छैन । हेर्नमा सामान्य लाग्ने यी पीडादायी कुराले नेपाल भारतको मित्रताको भव्य महलमा असन्तुष्टी एवं आक्रोशका छेद गर्न लागेको छ ।
नेपाल भारत सम्बन्धको आधारशिला भनेको सीमावर्ती क्षेत्रका आम जनसमुदायहरुको बृहत्तर स्वार्थ हो । जसको दैनिक जीवनको कटु यथार्थलाई उपेक्षा वा अनादर गर्न सकिदैन । सीमावर्ती क्षेत्रका आम नागरिकको स्वभाविक स्वार्थ एवं सन्दर्भलाई संरक्षण तथा सम्मान गर्नु आजको अपरिहार्यता हो । प्रकृतिद्वारा नेपाल भारतलाई एक आपसमा प्रगाढ सम्बन्ध स्थापित गराइएको छ । सिमाना अर्थात द्ययचमभच मा रोक टोक वा छेकवार नरहेको एउटा सुन्दर एवं प्रभावकारी उदाहरण हो नेपाल भारत बीचको दशगजा क्षेत्र । समान्यतया हेर्दा खुला सिमाना हुँदा पनि निर्वाध रुपमा आवागमन भैइरहेको बुझ्न सकिन्छ । तर, नेपाल भारत सीमावर्ती क्षेत्रका आम नागरिकहरुलाई यदि प्रश्न गरियो भने जवाफ फरक भेटिन्छ । सीमावर्ती क्षेत्रका आम जनसमुदायको भनाई अनुसार सीमा खुला छ तर पैदल मार्ग सहज छैन, त्यसैगरी दुवै तर्फका सुरक्षा निकायद्वारा गरिने व्यवहारमा भ्रातृत्व एवं मैत्रीपुर्ण छैन भन्ने जवाफ पाइन्छ । सीमावर्ती जनता अब सहजै प्रश्न गर्न थालेका छन् ।
२०७१ अषाढ २२ गते आईतबार
नेपाल भारत सम्प्रभुतासम्पन्न दुई राष्टू भएतापनि यसका विभाजन रेखा जसलाई दसगजा अर्थात ल्य mबलक ीबलम पनि भनिन्छ, यसले नेपाल भारत नागरिकहरुको भाईचारा वा भ्रातृत्वलाई विभाजित गर्न सक्दैन । किनभने नेपाल भारतका नागरिकहरुको प्राकृतिक, सांस्कृतिक तथा सामाजिक लगायत अनयेन्याश्रित सम्बन्ध र सन्दर्भ यी दुई राष्टूहरुको राजनीतिक परिधि भन्दा निकै माथि छ । हाम्रो भ्रातृत्व एवं मैत्री सम्बन्ध राजशक्ति र राज्यसत्ताको मोहताज छैन । हाम्रो भ्रातृत्व एवं मैत्री सम्बन्ध कुनै पनि सरकारको पहुँच भन्दा माथि र कुनै पनि अन्य संघ संस्थाहरुको पकड भन्दा धेरै अगाडी रहेको छ । हाम्रो बीच रहेको भ्रातृत्व एवं मैत्रीपुर्ण सम्बन्ध र सन्दर्भहरुको बारेमा केही पनि उल्लेख गर्नुपर्दैन, किनभने नेपाल भारतका प्रत्येक नागरिक आफ्नो आफ्नो ह्दयभित्र सहजै अनुभुति गर्दछन ।
कुनै पनि अस्तित्व वातावरणमा आधारित हुन्छ र नेपाल भारतको अस्तित्व पनि यसका सीमाक्षेत्रको वातावरण माथि आधारित रहेको छ । र यस वातावरणको निर्माणमा नयाँ दिल्ली स्थित भारत सरकार तथा काठमाण्डौं स्थित नेपाल सरकारको अत्यन्तै महत्वपुर्ण भुमिका रहन्छ । नयाँ दिल्ली र काठमाण्डौंका सरकारले नै नेपाल भारत सीमावर्ती क्षेत्रको लागि कानुन एवं व्यवस्थाको निर्माण गर्ने गर्दछ जसको पालना गर्नु र यसको प्रभावलाई झेल्नुलाई नेपाल भारत दुवै सीमावर्ती क्षेत्रमा बसोबास गर्ने एउटै परिवारका सदस्य विवश हुन्छन । नेपाल भारतको विषयमा मुख्य निर्णय निर्माताहरु हवाई यात्रा गरी दिल्लीबाट काठमाण्डौं र काठमाण्डौंबाट दिल्ली आवत जावत गर्ने गर्छन । तर जसकोे सन्दर्भ एवं सम्बन्धमा निर्णय लिन्छन अथवा उनीहरुको निर्णय जसलाई प्रभावित गर्दछ, तीनका यथार्थ स्थिति एवं परिस्थितिलाई देख्ने र बुझ्ने कष्ट तिनीहरु कहिल्यै पनि गर्दैनन् । चाहे दिल्ली र काठमाण्डौमा कुनै पनि सरकार होस नेपाल भारत सीमाको दुवै तर्फ बसोबास गर्ने आम नागरिकहरुको जीवन सामान्यतया सहज एवं सरल तबमात्रै रहन सक्छ जब यो सिमावर्ती क्षेत्र शान्त, निरापद एवं दृढ भ्रातृत्व तथा मैत्रीपुर्ण रहन्छ । हामी एक अर्का देशमा बसोबास गर्नेहरु भाई मित्रहरुको आपसी सहयोग, सहकार्य,समन्वय, सहभागिता तथा एैक्यवद्धता नै दिल्ली सरकार तथा काठमाण्डौ सरकारको हाम्रो सिमावर्ती क्षेत्रको सहि स्थितिको जानकारी गराई उचित एवं सुलभ व्यवस्था स्थापित गराउन सकिन्छ । अतः नेपाल भारत सीमावर्ती क्षेत्रमा दुवै तर्फ बसोबास गर्ने आम नागरिकहरुको आज यही नै आवश्यकता प्राथमिकता तथा अनिवार्यता रहेको यस पंक्तिकारको अनुभुति छ । आफ्नो उक्त अनुभुतिलाई यस लेखामार्फत नेपाल भारत सरकारलाई प्रत्याभुति दिलाउन प्रयासरत छ ।
प्रकृतिद्वारा नेपाल भारत बीचको सीमाक्षेत्रको व्यवस्थापनको दिशामा अहिलेसम्म स्तम्भ गाड्ने कार्यमात्र गरिएको छ । सीमा छुट्याउने भु भाग जसलाई दशगजा अर्थात ल्य mबलभक ीबलम पनि भनिन्छ । उक्तस्थान त्यक्तिकै खाली छ । उक्त स्थानमा कही नदी, जंगल छ भने अधिकांश हिस्सामा समतल जोडिएको भु भाग छ । उक्त समतल स्थल सिमाको दुवै तर्फ सडक निर्माण पश्चातको जोड्ने सम्पर्क विन्दु भएको छ । उक्त दशजगा क्षेत्रमा परम्परा देखिनै केवल खाली स्थान छ र आवागमनको कारण खाल्डो बनेको छ । अहिले दुवै तर्फ सीमावर्ती क्षेत्रमा विकास क्रम शुरु भएकोले सडकहरु धमाधम निर्माण हुन लागेको छ, तर दशगजा भु भागमा सडक निर्माण गरिएको छैन । दुवै देश केवल आ(आप्mनो भु(भागमा सडक निर्माण गर्दछ । तर, सीमावर्ती क्षेत्रको नागरिकसँग सरोकार रहेको सम्पर्क मार्ग जोड्ने दशगजा क्षेत्रलाई किन उपेक्षित, अपहेलित र वेवास्ता गरिदै छ त ?
पुर्वदेखि पश्चिमसम्म दसगजा क्षेत्रको सम्पर्क मार्गहरु जीर्ण भइसकेको कारण बर्षातमा मात्र नभई जाडोमासमा समेत आवागमन असहज हुन्छ । दशगजा क्षेत्रका सम्पर्क मार्गहरु तीन प्रकारको समस्या देखिएको छ, पहिलो सीमावर्ती क्षेत्रको दुवै तर्फ सडक भएपश्चात पनि दशगजा रहेको क्षेत्रमा मात्र जीर्ण रहेको अवस्था छ । दोस्रो समस्याको रुपमा उल्लेख गर्नुपर्दा उक्त दशगजा क्षेत्रमा नदी रहेको कारण उक्त दशगजा क्षेत्र देखि अलि पर रहेको कुनै नदि वा डबराको कारण सीमावर्ती क्षेत्रमा बसोबास गर्ने आम नागरिकहरुलाई आवागमनमा कठिनाईको सामना गर्नु पर्दछ । सो ठाउँमा सानो पुलको आवश्यकता छ । दशगजा वारिपारीको जीवन एक अर्कासँग जुटेको छ र एक आपसमा निर्भरता पनि छ । सीमावर्ती क्षेत्रमा दिनचर्यासँगै जोडिएर आउने सरोकारको लागि ओहर दोहर गर्नुपर्छ । त्यसको लागि दशगजा क्षेत्रमा रहेको सडक मार्ग व्यवस्थित भै दिएको खण्डमा त्यसबाट सीमावर्ती नागरिकहरुको दैनिक जीवन अत्यन्तै सहज एवं सुगम हुन सक्थ्यो । किनभने सीमावर्ती क्षेत्रमा बसोबास गर्ने आम नागरिकको लागि दशगजा सडक नभई जीवन बनेको छ ।
दशगजा क्षेत्रको व्यवस्थापन तथा नेपाली सीमाक्षेत्रमा आन्तरिक आवागमनको व्यवस्थापन जस्ता सवालहरुको महत्व आफ्नो स्थानमा छदैछ । त्यसको लागि आवश्यक गृहकार्य अनिवार्य अछि भारतीय सीमावर्ती क्षेत्रमा “फोरलेन” राजमार्ग तथा “ब्रोडगेज” रेलमार्गको सञ्जाल सीमाक्षेत्रको समानान्तरमा त्यस्तो मार्ग छैन । हुलाकी सडकको परिकल्पना एवं परिचर्चा प्रशस्त गरिएको भएतापनि अहिले पनि यो एकादेशको कथा बनेको छ । नेपाल भारत सीमावर्ती क्षेत्रको बासिन्दाहरुको दिनचर्यालाई सहज एवं सुविधायुक्त बनाउन सीमा क्षेत्रमा खटिएकका दुवै तर्फको सुरक्षातन्त्रमा विशेष प्रशिक्षणको आवश्यकता छ, किनभने यसले दुवैतर्फका मैत्री एवं भ्रातृत्व सम्बन्धलाई आत्मसात गर्ने कार्यमा सहायक सिद्ध हुन्छ । सिमाञ्चलको पत्रपत्रिका वा एफएम द्वारा ओहर दोहर कार्यमा भोग्नुपर्ने समस्या एवं कठिनाईहरुको सबाल उठान गर्दा गर्दै पनि सीमावर्ती आम नागरिकहरुको व्यथा एवं पीडा झंझटहरुको अन्त्य हुन सकेको छैन । हेर्नमा सामान्य लाग्ने यी पीडादायी कुराले नेपाल भारतको मित्रताको भव्य महलमा असन्तुष्टी एवं आक्रोशका छेद गर्न लागेको छ ।
नेपाल भारत सम्बन्धको आधारशिला भनेको सीमावर्ती क्षेत्रका आम जनसमुदायहरुको बृहत्तर स्वार्थ हो । जसको दैनिक जीवनको कटु यथार्थलाई उपेक्षा वा अनादर गर्न सकिदैन । सीमावर्ती क्षेत्रका आम नागरिकको स्वभाविक स्वार्थ एवं सन्दर्भलाई संरक्षण तथा सम्मान गर्नु आजको अपरिहार्यता हो । प्रकृतिद्वारा नेपाल भारतलाई एक आपसमा प्रगाढ सम्बन्ध स्थापित गराइएको छ । सिमाना अर्थात द्ययचमभच मा रोक टोक वा छेकवार नरहेको एउटा सुन्दर एवं प्रभावकारी उदाहरण हो नेपाल भारत बीचको दशगजा क्षेत्र । समान्यतया हेर्दा खुला सिमाना हुँदा पनि निर्वाध रुपमा आवागमन भैइरहेको बुझ्न सकिन्छ । तर, नेपाल भारत सीमावर्ती क्षेत्रका आम नागरिकहरुलाई यदि प्रश्न गरियो भने जवाफ फरक भेटिन्छ । सीमावर्ती क्षेत्रका आम जनसमुदायको भनाई अनुसार सीमा खुला छ तर पैदल मार्ग सहज छैन, त्यसैगरी दुवै तर्फका सुरक्षा निकायद्वारा गरिने व्यवहारमा भ्रातृत्व एवं मैत्रीपुर्ण छैन भन्ने जवाफ पाइन्छ । सीमावर्ती जनता अब सहजै प्रश्न गर्न थालेका छन् ।
२०७१ अषाढ २२ गते आईतबार
No comments:
Post a Comment