... त्यसो भए मात्र नाटक, नाटक हुन्छ

उपेन्द्रभगत नागवंशी
    नाटकलाई मानव जीवनको अनुकरण पनि भनिएको छ र नाटकमा मानविय विवेचनाका हरेक पक्ष सम्माहित हुनु पर्दछ । यस कुरोलाई नै आत्म साथ गरेर नाट्य रचियताहरुले नाटकमा ततकालिक समयको प्रतिविम्बन गरेको हुन्छन् । यसरी नाटक लेखियका कथा र कथाका पात्रहरुलाई कलात्मक शैलीमा एउटा सीमित दायरा भित्र प्रदर्शन गरी नाट्य कलाकारहरुले अभिनय कुशलता, सम्वाद सम्प्रेंशनीयताको माध्यमबाट समाज सामु पस्किने गर्दछ । दर्शक सामु पस्किएका नाटक सुखान्त, दुःखान्त दुई थरीका हुन्छन् ।
नाटकलाई हाम्रा साहित्यले दुई श्रेणीमा विभाजित गरेको  देखिन्छ, एउटा पठनीय र अर्को मञ्चनीय । पठनीय नाटक पढेर उसको कथा वस्तु बाट अवगत  हुन सकिन्छ भने, मञ्चनीय नाटक प्रत्यक्ष देखेर नाटककारको भावना, अभिनेताको कार्य कुशलता र मञ्चिय विधानका कुराहरुको समेत अवलोकन गर्न अवसर पाउन सकिन्छ ।
यसरी पठनीय नाटक भन्दा मञ्चनीय नाटकको महत्व अधिक हुन जान्छ । किन भने लेखकले भन्न खोजेका कुराहरुलाई उजागर गर्न र उनको सपना साकार गर्न अभिनेता, अभिनेतृ, संगीतकार, प्रकाश व्यवस्थापक, मञ्च व्यवस्थापक, रुपसञ्चाकार, निर्देशक आदि समेतको आ–आफ्नो स्त्तरबाट प्रयास हुन्छ अनि त्यो नाटक, नाटक नभई वस्तुपरख, तथ्य परख नाटक भई सार्थकता प्राप्त गर्छन । जव कि पठनीय नाटक मात्र साहित्य समृद्धिका लािग लेखिने नाटक हुन जान्छ र त्यसमा लेखकले भनेका, सम्प्रेसित गरेका कुरा मात्र पढे–लेखेका र पढ्न–लेख्न जानेकाहरु मात्र पढेपछि बुझ्न सकिन्छ । भनाईको तात्पर्य लेखनीय नाटक भन्दा मञ्चिय नाटकको पाठक अधिक हुन्छ । र यसको ततकालिक प्रभाव पनि समाजमा पर्दछ । जब की पठनीय नाटक पढेका व्यक्तिले कसैलाई भने पछि कथा–वस्तु सुनाए पछि, सम्बन्धित व्यक्तिले प्रचारित गेर पछि मात्र समाजमा विस्तारै–विस्तारै विस्तारित भएको खण्डमा प्रभावकारी हुन            सक्दछ । समाजिक चेतना बृद्धिमा नाट्य कला र नाट्य साहित्यको चमात्कृत योगदान रहदै आएको छ । अहिले एक्काइसौं शताब्दीमा टीभी सिनेमाको लोकप्रियता र आधुनिक जीवनशैलीमा अनेक मनोरञ्जनमा सर्वसुलभ साधन उपलब्ध भए पनि नाटकको सर्वोपरी महत्व यथावत् रहेको देखिन्छ ।
हो, हाम्रो समाजमा नाटक–कला व्यवसायीकलाको रुपमा पूर्णता लिन नसकेकोले समाजका महत्वूर्ण अङ्ग बन्न नसकेको हो । जबकी पूर्वीय समाजमा नाट्यकलालाई विश्व कलाको रुपमा ग्रहण गरी व्यवसायिक कलाका स्वरुप कायम गरेको छ । मिनाप संग आबद्ध रङ्गकर्मी परमेश झा रङ्गमञ्चीय कलाको ज्ञान आर्जनका लागि नर्वे पुग्दा त्यहाँका ठुलठाला शहर बजारहरुमा सिनेमा हालै जस्तै नाट्यशालाहरु सञ्चालनमा रहेको देख्यो । नर्वेमा नाटक हेर्न व्यक्तिले एक हप्ता अगावै टीकट बुक गराउनु पर्दछ । त्यहाँ एतिका व्यवसायिक नाट्यकला भएको छ, कलाकारहरुलाई म्याई नभ्याई भएको हुन्छन्” परमेशको अनुभव छ । हाम्रो मुलुकमा व्यवसायिक रङ्गमञ्च अर्थात नाटक कलाको सार्थक प्रयास गरेर उदाहरणीय बनेको छ । राजधानी काठमाण्डौका आरोहण गुरुकुल, डबली नाटक समूह सर्वनाम, एम आर थिएटर शिल्पी र ई रङ्ग संस्थाहरुका सारथीहरु बनेका छन्  सुनिल पोखरेल, अनुप बराल अशेष मल्ल विरेन्द्र हमाल, कृष्ण शाह यात्री आदि ।
कलाकर्मीहरुको उर्वरा भूमि मानियका मिथिला क्षेत्रका जनकपुरधाममा राजधानी पछि दोश्रो स्थानको रुपमा रङ्ग नाट्यकलाको सिद्धान्तलाई अगाडी बनाउन सकेका छैन – जनकपुरका रङ्गसंस्था तथा रङ्गसारथीहरु ! तर यसका लागि प्रयास पनि नगरेको होइन । मिनापका ततकालिन महासचिव र हाल संगीत नाटक एकेडमीका प्राज्ञ तथा मैथिली नाटक विभागका प्रमुख रमेश रञ्जन झा २०५० सालमा नाट्क कलाका व्यवसायीकताका लागि जनकपुर नगरपालिका सभाकक्षमा नियमित नाटक प्रदर्शन समान्य शूलक सहित आरम्भ गर्ने काम गर्नु भएको थियो । त्यहिँ ‘आकृति’ नामक मैथिली साँस्कृतिक एवं कलात्मक संस्थाका संरक्षक अमितेश साहले आफ्नो नेतृत्वमा आकृतिको माध्यमबाट रेडक्रम भवन तिरहुतिया गाछीको उतिमपुर टोलमा सोही समय व्यवसायिक रङ्गमञ्चको अभियान थालेका थिए । तर उक्त दुवै संस्थाले सो कार्यलाई निरनतरता दिन सकेन र सार्थक परिणाम भने अवश्य आएको थियो भने सो समय सञ्चार माध्यमहरुले गरेको टिप्पणी आलेखहरुबाट प्रष्ट हुन्छ ।
कुनै पनि त्योहारमा विदाको वेल रहर मेटाउन नाटक मञ्चन वाहवाही गराउने र पछि वर्ष भरिका लागि सुखाक्षेत्रको रुपमा छाडि दिने प्रवृतिले पनि मैथिली रङ्गमञ्च व्यवसायिक स्वरुप ग्रहण गर्न नसकेको बरिष्ट रङ्ग कर्मी मदन ठाकुरको तर्क छ । व्यवसायिक रङ्गमञ्चका लागि गुरुकुलकै माध्यमबाट नर्वेका नेश्नल थिएटर द्वारा आर्ट मेनेजमेन्ट तथा लिडरशिपको अध्ययन गरेका पंक्तिकारले आकृतिको एउटा अंगको रुपमा चवुतरा नाटशालाको जग बसाउने काम गरे । पंक्तिलेखक नागवशीले निर्माण गराउन थालेको नाट्यशाला चार वर्ष पुग्न आटेका भएपनि अहिले सम्म लक्ष्य प्राप्त गर्न सकेको छैन । त्यही मिनापका अध्यक्ष सुनिल मल्लिकको नेतृत्वमा नाट्यशाला निर्माणका लागि भूमिपुजन भएको पनि एक वर्ष वितिसक्यो । भवनको जग पनि बन्न सकेको छैन तर व्यवसायीकरुपमा नाट्य अभिमञ्चन दुई दुई पटक गराएर नाट्य प्रेमीहरुका लागि एउटा सुन्दर भविष्य निर्माणको संकेत छर्ने सार्थक परिणाम अवश्य ल्याएको छ ।
नेपाल सरकारको नाट्य क्षेत्र प्रतिको अस्पष्ट नीति, राजधानी केन्द्रित सहयोग र हुकुमी प्रवृति तथा अपनत्ववादका कारण नेपाली रङ्गमञ्च समेत फस्टाउन नसकेको अवस्था छ । त्यस्तो विकट परिस्थितीमा पनि भाषा प्रेमीले गर्दा, रङ्गमञ्च प्रतिको अटुट सम्बन्धले गर्दा र आफ्नो कला संस्कृतिको जगेर्ना, वजार विस्तारका लागि मैथिली रङ्गमञ्चको व्यवसायीक्ताका लागि जनकपुर क्षेत्रका नाट्य कर्मी र नाट्य संस्थाहरु लागि परेका छन् । आशा गरौं त्यो सुखद अवसर छिटै प्राप्त हुन्छ, जब हामी एउटै प्रज्ञालय भितर सिनेमा देखेझै नाट्क देखेर ज्ञान, मनोरञ्जन समेत प्राप्त गर्न सक्छौं ।

मिति ः २०६८ अषाढ ५ गते