ब्रोडगेज विस्तारमा रेल्वे कर्मचारीकै अड्चन

द एक्सक्लुसिभ सम्वाददाता
जनकपुरधाम..........

धनुषाको आर्थिक विकासका निम्ति वहुप्रतिक्षित रेल सेवाको ब्रोडगेज विस्तार कार्यक्रम सुरु हुन नलाग्दै रेल्वेका कर्मचारीहरुले आफ्ना माग तेसर््याई विरोध गर्ने बताएपछि अन्यौल बढेको छ । कर्मचारीहरुले नै माग गर्दै आएको ब्रोडगेज सेवा विस्तार हुनै लाग्दा कर्मचारीहरु आफ्नो जागिर धरापमा पर्ने आशंकाबाटा ग्रस्त भएपछि विकासको कार्यमा अवरोध पैदा गर्ने दिएको चेतावनीले जनकपुरबासी आश्चर्यमा परेका छन । अस्थायी कर्मचारीलाई स्थायी गर्नुपर्ने माग गर्दै आन्दोलनमा उत्रेका रेल्वे कर्मचारीले मागप्रति तत्काल सुनवाई नभए रेल विस्तारको कार्यमा अवरोध गर्ने चेतावनी दिएका छन् ।
     गत शुक्रबार पत्रकार सम्मेलन गरी उनीहरुले अन्तिम अवस्थामा पुगेको रेल्वे विस्तार कार्यमा अवरोध गर्नेसम्मको निर्णय सार्वजनिक गरेका छन । २२ वर्षदेखि निरन्तर काम गरिरहेका कर्मचारीसमेत अहिलेसम्म स्थायित्व पाउन नसकेको भन्दै आन्दोलनमा उत्रेका छन । छ वर्षदेखि आन्दोलन गरिरहे पनि कुनै वास्ता नभएपछि अहिले बाध्य भएर रेल ब्रोडगेज सेवाको काम रोक्न लागेको रेल्वे कर्मचारी स्थायी संघर्ष समितिको अध्यक्ष कपिलदेव रायले बताए ।
 रेल्वे कम्पनीमा ४९ स्थायी, १ सय ७ अस्थायी, दुई ज्यालादारी र १ करार गरी कुल १ सय ५९ जना कर्मचारीहरु हाल कार्यरत छन् । उक्त कर्मचारीहरुको तलब बापत रु २१ लाख मासिक खर्च हुने गरेको छ । १७ जना कर्मचारीहरुको टोली गत असोजमा रेल्वे विभाग र मन्त्रालयमा आफ्नो माग सुनुवाईका निम्ति डेलीगेसन गएका थिए । त्यहाँ तत्कालिन निर्देशक योगेन्द्र कुमार रायले ब्रोडगेज निर्माणका क्रममा रेल संचालन केही दिनका लागि ठप्प हुने र अस्थायी कर्मचारीहरुलाई बसाएर तलब खुवाउन नमिल्ने भन्दै अस्थायी कर्मचारीहरुलाई नियमानुसार सुविधा दिएर विदावारी गर्ने बताएपछि कर्मचारीहरु सशंकित भएको उक्त डेलीगेसनमा सहभागी भएका कर्मचारी श्रीकृष्ण मण्डलले बताए । उक्त डेलीगेसन मन्त्रालयमा जाँदा सचिव तुल्सी प्रसाद सिटौलाले पनि अस्थायी कर्मचारीलाई हटाउने हटाउनका लागि दिइनुपर्ने रकम नियम विनियम अनुसार दिन सकिने बताएपछि अस्थायी कर्मचारीहरु एक पटकको लागि समायोजन गरी आन्तरिक प्रक्रिया पु¥याई स्थायी गरिनुपर्ने रेल्वे कर्मचारी स्थायी संघर्ष समितिको अध्यक्ष कपिलदेव रायले बताए ।

मधेस आन्दोलन पश्चात जनकपुर रेल्वे स्टेशनमा जय मधेश र मधेश सरकार लेखियो ।

    यस अघि मन्त्रि हृदयेष त्रिपाठी सँगको डेलीगेसनमा उमेर हद नाघीसकेकालाई केही गर्न नसकिने तर उमेर बाँकी रहेकालाई निरन्तरतता प्रदान गरिने आश्वासन दिइएको रायले जनाए । रेल्वे कम्पनीको नियम विनियम हालसम्म नबनेका कारण कर्मचारीहरुको भविष्य अन्धयारोमा परेको छ । रेल्वे कम्पनीका प्रशासकिय अधिकृत तुला डाँगीका अनुसार रेल्वे कम्पनीको नियम विनियम बनाउन संचालक समिति हुँदै मन्त्रालय मार्फत अर्थमन्त्रालयमा सहमतिको लागि पठाइएपनि उक्त फाइल हालसम्म पेन्डिङमा परेको कारण अन्यौल भएको हो । नेपालको कुनै पनि कम्पनीमा ९० प्रतिशत भन्दा वढी संख्यामा मधेसी मुलको कर्मचारी नरहेको तर नेपाल रेल्वेमा रहेको हुनाले नियत वस राज्यले आफुहरुलाई जागिरबाट अवकाश दिन षडयन्त्र गरिएको कर्मचारीहरु बताउँछन ।
ब्रोडगेज निर्माण सुरु गर्ने तयारी
लामो समयदेखि जीर्ण अवस्थामा रहेको जनकपुर रेल विस्तारको तयारी अन्तिम अवस्थामा पुगेको नेपाल रेल विभागले बताएको छ । सात दशकदेखि नेरोगेजमा सञ्चालित रेललाई ब्रोडगेजमा विस्तार गर्ने कार्य पुष महिनाभित्रै सुरु हुँदै छ । भारतीय सरकारको सहयोगमा विस्तार हुन लागको रेलसेवालाई जयनगर(जनकपुरबाट बर्दिवाससम्म सञ्चालन गर्ने गरी रुट निर्माणको काम औपचारिक रुपमा सुरु हुन लागेको नेपाल रेल विभागका साइट प्रमुख टेकबहादुर बोहराले जानकारी दिए । माटो पुर्ने र पुल निर्माण गर्ने कार्यका लागि ठेक्का प्रक्रिया सम्पन्न भएलगत्तै कामको औपचारिक सुरुवात हुन लागेको उनले बताए । बोहराका अनुसार धनुषाको इनर्वादेखि जनकपुर महुवासम्म रेल लिकमा माटो पुर्ने र पुल निर्माण गर्ने कामका लागि भारत गुवाहाटीको निर्माण कम्पनी नायक इन्फ्रास्टूक्चर कन्स्टूक्सनले ठेक्का पाएको छ । निर्माणका लागि आवश्यक उपकरण र औजारयूक्त मेसिनरी गाडी ल्याउन नेपालको अर्थ मन्त्रालयसँग स्वीकृति प्राप्त गरिसकेको बताउँदै बोहराले भने,‘अबको एक हप्ताभित्र उपकरण आइसकेपछि लगत्तै काम सुरु हुन्छ ।’ भारतीय सहर जयनगरदेखि इनर्वासम्मको यस्तो काम भने भारतीय सरकारले यसअघि नै पुरा गरिसकेको छ । एउटा ठेकेदार कम्पनीले माटोपुर्ने तथा पुल निर्माण सुरु गरिसकेपछि लगत्तै अर्को टेन्डर आह्वान गरी रेल्वे स्टेशन र कर्मचारीका लागि भवन निर्माणको प्रक्रिया पनि सुरु गर्ने योजना रहेको उनले जनाएका छन । बोहराका अनुसार काम सुरु भएको २४ महिनाभित्र माटो पुर्ने र पुल निर्माण गर्ने कार्य सक्ने गरी ठेकेदारलाई जिम्मा लगाइएको छ । सोही अवधिभित्र भवन निर्माणको कार्य पनि सकिने उनले योजना सुनाए । माटो र पुलको काम सकेलगत्तै ब्रोडगेजको रेल्वे लिक ओछयाउने काम पनि सुरु हुनेगरी तयारी भइरहेको भारतीय सरकारको रेल विभागले जनाएको छ । बोहराका अनुसार छेउछाउमा माटो भरुनजेल रेल्वे सेवा ठप्प हुँदैन र पुरानो टूयाक हटाउने बेलामा रेल सेवा पुर्णतः ठप्प गरिनेछ ।
जग्गा अधिग्रहणको काम लगभग पुरा
 अहिलेसम्म जग्गा अधिग्रहणको काम समेत पुरा हुन नसकेको महोत्तरीमा धनुषाको काम सुरु गरि सकेपछि हात लगाउने बोहराले बताए । महोत्तरीको सीतापुरदेखि बर्दिवाससम्म १७ किलोमिटर लिकका लागि सर्भेको काम पुरा हुन नसकेको जग्गा अधिग्रहणमा ढिलाई भइरहेको उनले बताए । अहिलेसम्म महोत्तरीमा सर्भे भएकोमध्ये ७० प्रतिशत र धनुषाको ९० प्रतिशतभन्दा बढी जग्गा अधिग्रहण गरिसकेको बोहराले जानकारी दिए । धनुषामा कानुनी प्रक्रिया पुग्न नसकेकोबाहेक आवश्यक सबै जग्गा अधिग्रहण गरिसकेको बताउँदै उनले भने,( काम सुरु भइसकेपछि बाँकी काम गर्न दबाब पनि हुन्छ र धेरैजसो स्थानीय विवाद आफै निराकरण पनि हुँदै जान्छ ।’ अहिलेसम्म विभागले ९१ विघा जग्गा अधिग्रहण गर्न दुई करोड रुपैयाँ स्थानिय जग्गाधनीलाई बाँडिसकेको छ । नेपालको एक मात्र रेल्वे अत्यन्त जीर्ण अवस्थामा रहेको र पटक पटक बन्द हुने कारण यस भेगका जनता हैरान छन । १९९४ साल मंसिर १६ देखि भारतीय भुमि जयनगरबाट महोत्तरीको बिजलपुरासम्म रेल सञ्चालन गरिएको थियो । तर, एक दशकअघि मरहा नदीको पुल भत्केपछि यो सेवा जनकपुरसम्म सिमित भएको हो । सुरुमा महोत्तरीको बनबाट काठ निकासीका लागि तत्कालिन व्रिटिस शासकले सञ्चालन गरेको रेलसेवा पछि यात्रु ओसार्ने माध्यमका रुपमा प्रयोग हुन थालेको थियो ।
कर्मचारीहरुले गरेको आन्दोलनका सन्दर्भमा बोहराले भने, ‘उक्त समस्या सम्बोधन गर्ने दायित्व मन्त्रालय र विभागको हो । हामीलाई सोध्यो भने सल्लाह दिने मात्र हो तर सम्बन्धित निकायले हामीलाई सोधेको पनि छैन ।’ कर्मचारीहरुले गरेको आन्दोलन र तीनको मागको सम्बोधन गर्नुपर्ने बोहराको समेत धारणा छ ।
नेपाल रेल्वेका निमित इन्जिनियर रामचन्द्र साहका अनुसार सबैभन्दा कम २ फिट ६ इन्च चौडाई भएको टूयाकलाई न्यारोगेज, १ मिटर चौडाईलाई मिटर गेज र  ५ फिट ६ इन्च चौडा भएको टूयाकलाई ब्रोडगेज भनिन्छ । साहका अनुसार टूयाकको चौडाई जति वढी भयो त्यति नै स्पीड र व्यालेन्समा राम्रो हुन्छ । व्रिटिस सरकारले स्थापना गरे देखि नै जनकपुर रेल्वे न्यारोगेज टूयाकमा चल्ने गरेको हो ।
नेपाल रेल्वेको इतिहास
१९९४ सालमा तत्कालीन ब्रिटिस शासकले महोत्तरी जंगलबाट साँखुको गोलिया काठ ओसार्न निर्माण गरेको जनकपुर रेल्वे महोत्तरीको बिजुलपुराबाट भारतको जयनगर ५२ किलोमिटर सम्म सञ्चालनमा रहेको थियो । तर २०५९ मा आएको बाढीबाट विग्ही पुल क्षतिग्रस्त भएयता रेल सेवा जनकपुरदेखि जयनगर २९ किलोमिटर मा सीमित हुन पुगेको छ । जनकपुर(जयनगरका लागि दैनिक तीन सेवा सञ्चालन गर्दै आएको रेल्वे औपचारिक रूपमा अचेल एक सेवामा सीमित भएको छ । त्यो पनि नियमित भने छैन । सुरुमा इन्धनको रूपमा कोइला तथा दाउरा प्रयोग गरी चल्ने रेल २०१८ देखि यात्रु ओसारपसार कार्यको थालनी गरेको थियो । २०२१ सालसम्म नेपाल यातायात संस्थानको एउटा शाखाको रुपमा थियो, जनकपुर रेल्वे । पछि २०५१ सालमा भारत सरकारको सहयोगमा १८ बोगीसहित चारवटा डिजेल पावर इन्जिन प्राप्त भएपछि आधुनिक रेल सेवा सञ्चालन भएको हो । रेल्वेलाई व्यवस्थित गर्ने उद्देश्यले २०२१ मा यसलाई नेपाल यातायात संस्थान अन्तर्गत राखियो । पछि २०२५ मा सरकारले यसको नाम  जनकपुर(जयनगर रेल्वे राख्यो । रेल्वेको पहिलो प्रबन्धकको रूपमा टेकजंग थापा नियुक्त भएका थिए ।२०५८ मंसिर मसान्तमा यातायात संस्थान विघटन भयो र १८ जेष्ठ २०६१ मा रेल्वे सेवालाई नेपाल रेल कम्पनीको रूपमा कम्पनी रजिस्टूारको कार्यालयमा दर्ता गरिएपछि जनकपुर(जयनगर रेल्वे नेपाल रेल्वेको रूपमा हालसम्म चिनिएको छ । श्रम तथा यतायात व्यवस्था मन्त्रालयअन्तर्गत रहेको रेल्वे सेवालाई  भौतिक योजना निर्माण तथा यतायात मन्त्रालयअन्तर्गत रेल विभाग गठन भएपछि त्यसले हेर्दै आएको छ ।
जनकपुर रेल्वे व्यवस्थापनले २०६० भदौमा जनकपुर रेल्वे वर्तमान अवस्था र सुधार हुनुपर्ने कुराहरू शीर्षकमा सरकारलाई रिपोर्ट बुझाएको थियो । जसमा ७५ प्रतिशत रेल्वे स्लिपर जीर्ण भइसकेको, सिग्नल र टेलिकम्युनिकेसनको व्यवस्था नभएकाले सूचना आदान प्रदान गर्न कठिनाई हुने गरेको, इन्जिन र यात्रुवाहक कोचको मर्मत गर्नुपर्नेलगायत विषयप्रति ध्यानाकर्षण गराइएको थियो । समयमै मर्मत सम्भार नगरिए यात्रु तथा मालसामान ढुवानी निषेध गर्नुपर्ने राय पनि उक्त प्रतिवेदनमा दिइएको थियो । रेल्वे व्यवस्थापनले सरकारलाई लिखित रूपमा बुझाएका यी सुझाव सरकारले  थन्क्याएर राखेको छ । हालसम्म सुधारको कुनै चासो देखाएको छैन् ।
     यात्रुहरू जोखिमपूर्ण यात्रा तथा माल सामान ढुवानी गर्न बाध्य छन् । सरकारी पक्षको उदासीनता तथा अध्यक्ष एवं महाप्रबन्धक चयनमा हुने चरम राजनीतिकरणका कारण जनकपुर रेल्वेको अवस्था निरन्तर खस्कँदै गएको बुझाई स्थानीयवासीको छ । रेल्वे जस्तो प्राविधिक निकायमा विषयवस्तु बुझ्ने प्राविधिकलाई नियुक्ति गर्नुपर्नेमा राजनितिक दलका कार्यक्रता भर्तीहुनु नै वर्तमान समस्याको जडो भएको जानकारहरु बताउँछन् । भारतले जयनगरदेखि बर्दीवाससम्म ६९ किलोमिटरमा ब्रोडगेज निर्माण गर्न आर्थिक सहयोग गर्ने नीतिगत सहमति गरिसकेको छ । यो टूयाक र विराटनगर(जोगबनीको २२ किलोमिटर ब्रोडगेज निर्माण गर्न भारत सरकारले झन्डै ११ अर्ब रुपैयाँ सहयोग गर्ने योजना छ । सहमति अनुसार नेपालले जग्गा उपलब्ध गराउने तथा भारतले रेल टूयाक, पुल लगायत अन्य पूर्वाधार निर्माण गर्ने छ तर उक्त निर्माण कार्य हालसम्म सुरु हुन सकेको छैन ।
        सरकारको त्यो योजनामा कुल ६९ किलोमिटर रेल टूयाकमध्ये ३ किलोमिटर भारतीय भूमिमा पर्छ । जहाँ जग्गा अधिग्रहणसँगै माटो सम्याउनेलगायत कार्य भइसकेको छ ।


मिति ः २०७०÷०९÷१४