डाउरी इज अ ‘सोसल करप्सन’ -धर्मेन्द्र कुमार झा

धर्मेन्द्र कुमार झा

अंग्रेजी शव्द ‘डाउरी’ लाई ‘दहेज’ वा तिलक वा दाइजो भन्ने गरिन्छ । दाइजोको प्रचलन सत्तयूग, त्रेतायूग र द्वापरयूगमा पनि रहेको कुरा विभिन्न हिन्दु धर्म ग्रन्थहरुले प्रमाणित गरेको छन् । दहेजको परिभाषा सत्तयूग देखि कलयूग अर्थात वैज्ञानिक यूगसम्म उस्ता उस्तै रहेपनि ‘दहेजको’ तात्विक अर्थमा भिन्नता आएको छ । वर्तमान अवस्थामा दहेजको बुझाई व्यक्ति, परिवार, समुदाय, समाज, क्षेत्र, लिङ्ग, उमेर जात र धर्म अनुसार पनि फरक फरक देखिन्छन् । सारमा “विहेको उद्देश्यले विवाहको समयमा प्रायः केटी पक्षबाट केटा पक्षलाई दुल्ही सँगै जिन्सी वा नगद दिने प्रचलनलाई दहेज वा दाइजो वा तिलक वा डाउरी भनिन्छ । दहेज दिनुपर्ने कि नदिनु पर्ने । कम दिने कि वढी दिने । केटीको नाममा दिने कि केटाको परिवारलाई दिने । नगद दिने या जिन्सी दिने । दिएको सबै दहेजको रकम खर्च गराउने कि बचाउन लगाउने । यस्ता अनेकौं तर्क वितर्क बीच ‘दहेज’ समाजमा आफ्नो अस्तित्व कायम गरेको छ । आर्य समाजमा ‘दहेज’ एउटा बहसको ‘हट केक’ नै हुन । तर विड्म्बना जति बहस गरे पनि यो एउटा इन्डलेस बहसको रुप लिई सकेको छ । वास्तवमा यो हो के त ?

दहेजको सामाजिक विश्लेषण ः

प्राचिन समाजमा स्वेच्छाले दुल्हीलाई सुन, चाँदी, कपडा लत्ता, दासी, हाथी, घोडा, गाई आदि सहित विदा गरिने चलनलाई तत्काल समाजमा दहेज भनिन्थ्यो । जसलाई कौटिल्य अर्थशास्त्रले ‘स्त्रीधन’ भन्थ्यो । यस भनाईबाट पनि दहेजको अर्थ र दहेज माथिको अधिकारलाई पुष्टि गर्दछ । प्राचिन समाजको बुझाईका आधारमा ‘दहेज’ लाई विभिन्न विद्धानहरुले भिन्ना भिन्नै शव्द दिएका छन् । कसैले यसलाई ‘सिड मनी’ त कसैले ‘फैमिली इन्सेन्टिभ’ त कसैले ‘सब्सीक्वेन्ट मनी’ भनेका छन् । जसका साझा कुरा नयाँ विवाहित जोडीको लागि नयाँ किसिमले जीवन शुभारम्भ गर्न दिइएको अर्थात सहयोग हो भन्ने बुभिन्छ । शायद त्यसैले होला यूरोप अमेरिका जस्ता महादेशहरुमा पनि यसको प्रचलन रहेको पाइन्छ । यूरोपमा ५ औं शताव्दीमा होमरकै समय देखि डाउरीको चलन थियो । शेक्सपियरको नाटक ‘किंग लियर’ मा पनि डाउरीको सन्दर्भ देखाइएको छ । ती समाजहरुमा डाउरी कुनै समस्या बनेन, किनभने त्यो स्वेच्छामा रह्यो तर नेपाल, भारत, बंगलादेश, पाकिस्तान, श्रीलंका जस्ता एसियन देशमा डाउरी एउटा सामाजिक भ्रष्टाचारको रुपमा सामाजिक विकृति बनेको छ । भारतको एक तथ्याङ्क अनुसार १००० पुरुषमा ९३३ महिलाको जनसंख्यिक अनुपात भइसकेको छ । यो पछि एउटा ठुलो अन्तराल बन्न पुग्छ । यस्तो हुनुमा ‘दहेज’ प्रमुख कारण रहेको बताइन्छ । त्यसैले होला, भारत सरकार सन् १९६१ मा दहेजमा प्रतिबन्ध ऐन पारित गर्यो र सेक्सन ३०४ ‘बी’ तथा ४९८ ‘ए’ मा दहेज विरुद्ध कानुनी व्यवस्था गर्यो । बैज्ञानिक युगको आरम्भ सँगै बैज्ञानिक स्रोत साधन र शिक्षाको पनि प्रवेश भयो । जसले मानवको सोंच विचार रहनसहन भेष भुषा, खानपिन समाजिक स्तर, धर्म आदिमा व्यापक परिवर्तन ल्यायो । तर जुन समाजमा सामानान्तर रुपमा साइन्स अफ टेक्नोलोजीसँग सौंच विचार र संस्कृतिमा परिवर्तन ल्याउन सकेन त्यो समाजमा ‘कल्यरल लेग’ हुन गयो । र त्यसले समाजमा अनेक समस्या उत्पन्न गरायो । पश्चिमी राष्टूहरु समय सापेक्ष परिवर्तन भए आज दुनियाँमा राज गरिरहेको छ बाँकी राष्टूहरु हामीलाई थाहै छ । भ्रष्टाचारले जसरी देशका अफिसियल कामहरुलाई प्रभावित गरी राष्टूलाई नै खोकला बनाई सक्यो । त्यसैगरी ‘दहेज’ ले सामाजिक संरचनालाई चुनौती दिइरहेको छ । दहेज आफैमा समस्या होइन यसलाई समस्या बनाएर सामाजिक क्रप्सनको रुप दिइएको छ । जसले गर्दा हजारौं परिवार बर्वाद भइरहेका छन् । जसका उदाहरण सम्बन्ध विच्छेदका घटना वा घरेलु हिंसा बढोत्तरी संख्यालाई लिन सकिन्छ ।

सर्बोच्च अदालतको तथ्याङ्कले वर्तमान नेपाली समाजको अनुहारलाई चित्रित गरेको छ । दिन प्रति दिन वढ्दै गएको छ । जवकी १० वटा घटनामा मुश्किलले एउटा घटना अदालत सम्म पुग्छ । यसले अनुमान गर्न सक्छौं हामी । यो सब दहेजकै कारण होइन । बेमेल विहेको कारण हो । बेमेल विहेको सबभन्दा प्रमुख कारण ‘दहेज’ चाहीं हो । दहेजको परम्परागत उद्देश्य नयाँ जोडीलाई स्वेच्छाले दिएको सहयोगी ‘सिड मनी’ हो । न की दहेजको लोभमा बेमेल विहे वा कर लगाएर लिने रकम ।

समाजमा भ्रष्टाचारको विरोध सबैले गर्छन तर भ्रष्टाचार नगरेको व्यक्ति विरलै भेट्छन् । मात्रै फरक हुन्छ भ्रष्टाचार गर्ने तरिका  र मात्रामा । कोही हसाएर लिन्छ र कोही झुक्याएर । कोही रुवाएर लिन्छ त कोही डराएर । कोही दिन आएकोबाट लिन्छ त कोही मागेर । तर नलिने शायदै भेट्छ । कोही सयमा लिन्छ त कोही हजारमा । कोही लाख लिन्छ त कोही करोडमा । तर इक्स्टूा मनि सबैलाई चाहिएको छ । अपवाद हरेक कुरामा हुन्छ । यसरी भ्रष्टाचार व्यक्ति वा कार्यालयमा होइन सामाजिक संरचनामा छिरिसकेको छ । जसलाई हटाउनु पर्दैन सबै जना आफु हट्नुपर्छ । सबैजना अरुलाई सुधार्न खोज्छन आफुलाई कसैले सुधार्न चाहँदैन । जबकी आवश्यक छ आफुलाई सुधार्ने । आर्थिक भ्रष्टाचार जस्तै दहेज पनि समाजको टाउको दुःखाई भएको छ । सबैले यसको विरोध गर्छ । तर दिन प्रति दिन यसको चर्चा वढ्दै गएको छ । घटेको छैन । किन ? यसको एक मात्र कारण हो । सबैले विरोध गरेका छन् तर दहेज लिन कसैले छोडेका छैनन । यदि सबैले विरोधनै गरेको छ भने कसले लिने गरेको छ त ? यो एउटा ठुलो प्रश्न उठ्छ । दहेज लाई समाजले प्रतिष्ठाको रुपमा लिएको छ । जसले गर्दा यो सामाजिक भ्रष्टाचारको रुपमा लिएको छ । दहेजलाई सुदुपयोगको साटो दुरुपयोग बढी भइरहेको पाइन्छ । दहेजलाई विकृतिबाट कसरी संस्कृति बनाउने यो एउटा समाजको अगाडीमा ठुलो चुनौति बनेर आएको छ ।

आफुले गरेको भ्रष्टाचार आफैलाई थाहा हुँदैन । कुनै भेकेन्सी भर्ने सोर्स कहाँबाट लाग्छ भनेर व्यागमा पैसा लिएर खोज्न थालिन्छ । कार्यालयमा आफु भन्दा अगाडी मान्छे लाइनमा हुन्छ तर हामी १००(५० दिएर चोर बाटो जान खोज्छौं । हरेक कुरामा हामीलाई हतार हुन्छ हामीमा धैर्यता र आत्मविश्वासको कमि भएको छ । जसले गर्दा हामी जहिले पनि सजिलो बाटो खोजिरहेका हुन्छौं । यदि कसैले घुस दिँदैन भने के सम्बन्धित कर्मचारी काम गर्दैन । पक्कै पनि गर्छ । हामी घुस दिएर विगारेका छौं । दश जना दिने भए पछि नब्बे जनाको काममा उसले आलटाल गर्छ नै । तर कोही दिएन भने उसले रित पुगेका कागज वा प्रस्तावमा काम गर्छ नै । त्यसैले कसैले घुस माग्दिैन बरु हामी दिन्छौं । नहुने काम पनि घुस दिएर गराउँछौं । त्यो व्यक्ति सबभन्दा ठुलो अपराधी हुन । किनभने उसले कुनै न कुनै निर्दोषलाई नोक्सान पुरयाएको हुन्छ । त्यही भएर कर्मचारी नेता लगायतका अधिकारिक व्यक्ति सहि काम भन्दा गलत काम गर्न रुचाउँछ ।

ठीक त्यसैगरी दहेज कोइ माग्न जाँदैन, व्यक्ति स्वयम दिन जान्छन । आफ्नो कुनै कमजोरीका कारण । बरावरीमा विहे गर्यो भने दवावमा दहेज दिनु पर्दैन । आफु खुशी छोरीलाई सहयोग हुने गरी उसले पाउनुपर्ने अशंको हाराहारीमा स्वेच्छाले दिँदा पनि वढी हुन्छ । राजा जनकले सीताको विहे दहेजको आधारमा होइन । सीताको सक्षमताको आधारमा रामले स्वयं रोजे पछि गरेका थिए । तर आफु खुशी दहेज संस्कृतिको रुपमा दिएका थिए । न की सामाजिक विकृतिको रुपमा समाजको प्रकृति कस्तो भएको छ भने छोरीको विहेको बेला दहेज बोझ हुने तर छोराको विहेको बेला दहेज नभई नहुने । केटीलाई पनि एउटा जीवन साथी भन्दा स्पोन्सर साथी प्रतिष्ठा साथी बाउन्सर साथी बरानिया साथी आदि के के साथीको रुपमा श्रीमान (हस्वैन्ड) चाहिन्छ । यसरी भौतिक आधारमा खोजिएको जीवन साथी कति दिन सम्म टिक्छ त ? त्यो टिकाउन दहेजले कुनै काम गर्दैन । सम्बन्ध पैसाले होइन सम्बन्धले नै बलियो हुन्छ । समग्रमा भन्दा ‘घुस’ र ‘दहेज’ संरचना भित्र नै समावेश भइसकेको छन् र समाजका व्यक्तिहरु नै सामाजिक भ्रष्टाचारी भएका छन् । यसको निराकरण सामाजिक तवरबाट नै गर्न सकिन्छ ।

निष्कर्ष

परम्परागत सोंचका आधारमा केटी भन्दा हरेक कुरामा सुप्रिम भएको केटा खोजेर उसलाई ऋण बोक्ने गरी दहेज दिनु भन्दा छोरीलाई शिक्षित र सक्षम बनाई उसँग अलि तल माथि भएर पनि वैचारिक रुपमा मिल्ने केटासँग विहे गराई स्वेच्छाले सक्ने जति आर्थिक सहयोग गरी दहेज लाई संस्कृतिमा मात्रै सिमित गरी दहेज माथि लागेको दाग विकृति वा कुरितीलाई हटाउनु पर्छ ।

२०७१ मंसिर ०७ गते आईतबार,