राज्य पुनः संरचना र भाषा

N.K.Jha

संघिय समाबेशि राज्यको मांग अन्तरिम संबिधान निर्माण पछि मधेसले उठाएको हो । जसको लागी मधेस जन आन्दोलन भयो र धेरै मधेसिले सहादत प्राप्त गरे तसर्थ सार्बभौम अखण्ड नेपाललाई दुई सघिय सदस्य राज्यमा राज्य बिभाजन गर्दा उपयुक्त हुन सक्छ । तराई मधेस (२० जिल्ला ११९ सासंद क्षेत्र) र हिमाल पहाड (५५ जिल्ला १२१ सासंद क्षेत्र) मा बिभाजन गरि दुईटा संघिय सदस्य राज्य निर्माण गर्दा,कम ब्यबहार हुन्छ । मिथिला मधेस राज्यलाई प्रादेशिक भाषा, जात वर्गको साझा संस्कृतिको समाबेसि भाबना समाहित गराई एउटा मात्रै राज्य निर्माण गर्दा उपयुक्त हुन्छ । त्यसतै हिमाली पहाडी राज्यलाई प्रादेशिक भाषा साझा संसकृतिको समाबेशि राज्य निर्माण गर्दा उपयुक्त हुन सक्छ । प्रत्येक राज्यमा एउटा भाषा संस्कृति आयोग वा परिषद वा प्रतिष्ठान स्थापना गरिनु पर्छ । मुस्लीमहरुका लागि छुट्टै मुस्लीम भाषा आयोग गठन गरिनु पर्छ । प्रायः तराई मधेश राज्यको ५वटै भाषि(क्षेत्र)प्रदेशहरुमा बसोबास गर्ने मुस्लिम समुदायको आफ्नै मातृभाषा उर्दु भएपनि ब्यबहारमा पा्रदेशिक भाषा नै प्रयोग गरेको देखिन्छ । 

    मुस्लीम बसोबास क्षेत्रमा आवश्यकता र मांग अनुसार मदर्सा शिक्षालाई सामुदायीक विद्यालय सरह नै मा.शी. तह सम्म मुस्लीम भाषमा पठन पाठन हुनु पर्छ ।  सबै राज्य भाषा आयोगले आ(अफ्नो प्रदेशको स्थानिय भाषा (मातृ भाष) मा आधारभुत तह सम्म्को पाठ्यक्रम निमार्ण गरी राज्यको भाषिक प्रदेशमा पठन पाठ्न गर्न पाउने विधि निमार्ण हुनु पर्छ ।

मधेशमा प्रमुख ५ भाषा भएको कारण ५ मध्ये कुनै १, तराई मधेश राज्यको राज्य भाषा मान्य हुन सक्दैन । मैथिली भाषा नेपाल भित्रको प्राचिन मिथिला( विदेह) राज्य र भारतको बिहार राज्यको बैशाली ,विदेह राज्य तथा अंग जनपदको संयुक्त भाषा हो । कवि कोकिल विद्यापती को रचना तथा तराई मधेशमा बोलिने अन्य भाषा भन्दा मैथिली भाषाको बाहुल्यता र पौराणिक्ता प्रमाणित हुन्छ नेपाल भित्रको प्राचिन मिथिला राज्य क्षेत्र(हाल सप्तरी देखि रौतहत सम्म)र भारतको बिहार राज्यको ९ कमिश्नरी मध्ये ६कमिश्नरी १ तिरहुत(मुजफ्फरपुर)२ दरभंगा ३ कोशि(सहरसा)४ पुर्णिया५ भागलपुर ६ मुँगेरको जिल्लाहरुमा सर्वाधिक जनपदको बोली(भाषा)मैथिलि नै हो ।  राजा भोजको बंशद्वारा बिहार राज्यका मल्ल जनपद कालिन स्थापित नयाँ राज्यको राजधानी भोजपुर श्रेत्रको भाषा भोजपुरी हुन गयो।खास गरी बिहार राज्यको आरा,चम्पारण,छपरा, उत्तर प्रदेशको,गोरखपुरा, देवरिया,वलया,गाँजीपुर,मिर्जापुर,बनारस,तथा जैनपुरमा भोजपुरी भाषा बोलिन्छ ।

           अंगिका जनपद वोलीलाई भागलपुरी नाम,बाट पनि चिनिन्छ ।जर्ज ग्रियर्सनले यसलाई ‘छिंकाछिंकी’ नाम पनि दिएको थियो । अंगिका र बज्जिका जनपद बोलिलाई डा.ग्रियर्सनले “मैथिली भोजपुरी” को नाम दिएको थियो । साथै उहाँले पुर्वी र पश्चिमी चम्पारणमा बोलिने भाषालाई मैथिली भाषा कै अंग हो भनि उल्लेख गरेका छन । विश्वमा १० करोड भन्दा बढ् िमैथिली  भाषा भाषीका अनुमान गरिएको छ,जसबाट प्राचिन,संस्कृतिक, एतिहासिक, त्रेताकालिन बिशाल  स्वतन्त्र मिथिला  राज्यको  जिवन्तताको  आवश्यकता प्रमाणित हुन्छ ।

मिथिला मधेशराज्यको प्रमुख ५ भाषा (कोचिला,मैथिली,भोजपुरी,थारु तथा मुस्लीमहरुको उर्दु भाषा समेत छ) को आधारमा भाषिक राज्य मात्र गरेका छन । मित्र राष्ट भारतमा पनि २९ राज्यमध्ये १४ भाषिक राज्य नै हो । आ आफ्नो मातृ भाषाको उत्तथान,संरक्षण र विकास गर्ने जन चाहना ईच्छा भावना छ । पुर्व मेची देखि पश्चिम महाकाली सम्मको महाभारत पर्वत देखि दक्षिणको भु भागलाई ५(पाँच) भाषिक प्रदेशमा समाबेश गरी मिथिला मधेश राज्य निर्माण गर्दा भौगोलिक,मान्विय र भाषीक समाबेशी भै संघिय शासन ब्यबस्था कम ‘दुई राजपाल, दुई मुख्य मन्त्रि र दुई सरकार’ खर्चिलो हुन सक्छ ।

            हिमाली पहाडी राज्य र मिथिला मधेश राज्य गरी जम्मा २(दुई) मात्र संघिय सदस्य राज्य भित्र १३(वटा) भाषिक प्रदेश निर्माण गरी केन्द्र(संघिय) शासनमा प्रदेशको समानुपातिक, समाबेशी पहँुचको बैधानिक्ता सुनिश्चित गरिनु पर्छ । जसबाट मिथिला मधेश राज्यमा पहाडी मुलको प्रतिनीधित्व हुन्छ । तर हिमाली,पहाडी राज्यमा मधेशी मुलको प्रतिनीधित्व हुन सक्दैन । जबीक संघ(केन्द्र)मा दुबै राज्यको हरेक भाषिक प्रदेशको समाबेशी  समानुपातिक पहुँच प्रतिनीधित्व हुन जान्छ।भारतको संविधानको अष्टम अनुसुचीमा नेपालको राष्ट भाषा नेपाली र मैथिली(जुन दोस्रो नेपालको प्रमुख भाषा हो) भाषा समावेश गरिएको छ ,भन्ने मित्र राष्टू भारतको संघिय भाषा हिन्दीलाई समानार्थ भए पनि हाम्रो संघिय भाषा अनुसुचीमा राखि दुबै देश बिच आन्तरिक भाषा सम्बन्ध सौहाद्रता किन स्थापित नगर्ने?हिन्दी फिल्म बिकास निर्माण का कारण हिन्दी भाषा पढ्न,लेख्न,बोल्न नजान्ने कमै नेपाली होला । ५ भाषिक भाषा प्रदेश (क्षेत्र) मिलेर बनेको मिथिर्ला मधेश राज्यको राज्य भाषा कोचिला,मैथिली,भोजपुरी,र बज्जीका,अवधि वा यस मध्ये कुनै १ लाई राख्दा जन मान्य हुन सक्दैन। मिथिर्ला मधेशको एकता को भाषा हिन्दी नै हुन सक्छ । संघिय सरकारी काम काजको भाषा नेपाली र हिन्दी लाई मिथिला मधेशको राज्य भाषा राख्दा उपयुक्त हुने जर्न चर्चित छ । मिथिला मधेशको हरेक भाषिक राज्य (प्रदेश)भन्दा निकै ठूलो भाषा क्षेत्र, मित्र भारतको विहार र उत्तर प्रदेश राज्यमा छ,जस्ले हाम्रो भाषिक प्रदेश संग सम्बन्ध विकाश विस्तार हुनेछ,,जुन हाम्रो राष्टूको गौरवको विषय बसतु बन्न सक्छ । नेपाल भारत विच प्राचिन धार्मिक सांस्कृतिक, समाजिक, वैवाहिक, समान सम्बन्ध , एकता र हिन्दुहरुको आस्थाको केन्द्र परमपवित्र भुमि जनकपुरलाई मिथिला मधेशको राजधानी बनाउदा उचित हुने जन चर्चितछ ।

संघिय सदस्य राज्यको भाषिक प्रदेश बन्न चाहिने आवश्यक आधार १)कम्तीमा क्षेत्रफल(४ हजार वर्ग कि.मि २)हिमालमा १० लाख पहाडमा १५ लाख र तराईमा २० लाख जनसंख्या भएको तोक्न सकिन्छ । ३)त्यस प्रदेश क्षेत्र भित्रको  सर्वाधिक नागरिकले बोलिने भाषालाई प्रादेशिक भाषा जस्तोः( भाषा, भुगोल र जनसख्याको आधार पुरा गरि सदस्य राज्य भित्र भाषिक प्रदेशको संरचना पछि स्वायक्त शासित  १ सदनात्मक विधि नियन्त्रित २ सदस्य राज्यको सरकार,सरकारको अगंहरु र संबैधानिक अंगको संरचना÷निमार्ण पछि त्यस राज्यको शासन पदती, जुन संविधानको आत्मा हो , विधि निर्धारण गर्नु पर्छ । १ भाषा १ एकराज होईन, १ राज्य एक भाष हुनु पर्छ ।  भाषागत राज्य निर्माण गर्दा आर्थिक रुपमा समर्थवान हुनु पर्छ । प्रत्येम संघिय क्षेत्रको भाषाको विकास उत्थान गर्ने चाहना आम नागरीकलाई छ ।  प्रत्येक भाषिक प्रदेश भित्र जिल्ला, नपा, गाविसको, क्षेत्र र संसद निर्वाचन क्षेत्र निर्धारण गरिनुपर्छ ।

    जातिय भाषिक राज्यको कारण संघिय राष्ट्र्रको एकतालाई कमजोर बनाउन सक्छ तसर्थ समग्र प्रादेशिक राज्यलाई एकतामा बाध्नका निम्ती नेपाली भाषा (संघिय भाषा) बिधि अधिन संघिय शासकिय काम काजको भाषाको रुपमा अपनाउन राजनैति सहमती हुनुपर्छ । संघिय क्षेत्र भित्र बोलिने अधिकतम नागरिको मातृ भाषा लाई राज्य भाषा तोक्नु पर्छ । ७ लाख भन्दा बढी बोलिने नागरिको मातृ भाषा लाई संघिय भाषा सुचिमा समाबेस गरिनु पर्छ । राज्य क्षेत्र भित्र बोलिने प्रत्येक जात बर्गको मातृ भाषालाई राज्य भाषा सुचिमा राख्नु पर्छ । प्रत्येक संघिय सदस्य प्रादेशिक राज्यले आ(आफ्नो राज्य भित्र बोलिने सर्बाधिक लोक जनको मातृ भाषा लाई राज्य भाषा घोसना गरि माध्यमिक तहसम्मको भाषा शिक्षा अनिबार्य रुपमा थप ऐच्छिक बिषयको रुपमा अध्ययन अध्यापन्न गर्न पाउन पुर्न स्वतन्त्रता हुनु पर्छ ।

    बागमत्ति राज्य (नेवारी) वा सगरमाथा राज्य (शेर्पा) क्षेत्रका मातृ भाषिले मिथिला राज्य (मैथिली) क्षेत्र भित्रमा माबि तह सम्म अध्यन गर्दा आफनो मातृ भाषा (नेपाल भाषा÷शेर्पा भाषा) थप ऐच्छिक बिषयको रुपमा पढन पाउने ब्यबसथा अपनाउनु पर्छ । प्रत्येक राज्यको मातृ भाषाको अध्यन सामगृह कक्षागत पाठ्य पुस्तक संघिय भाषा प्रतिस्ठानले तयार गरि उपलब्ध गराउने ब्यबसथा अपनाउनु पर्छ । राज्य क्षेत्र भित्र बोलिने राज्य भाषा बाहेक अन्य नागरिकको मातृ भाषा पहिचान गरि उत्थान र बिकासको लागी राज्य भाषा प्रतिष्ठान वा परिषद स्थापना गरिनु पछ, जसले अन्य मातृ भाषा पठन पाठन सामगृह पाठ्य पुसतक उपलब्ध गराउने बिधि ब्यबसथा अपनाउनु पर्छ ।

    केन्द्र शासित क्षेत्र ः( संघिय  सासन ब्यबसथालाई बलियो बनाउन संघिय शासित क्षेत्र तोक्नु पर्छ । संघिय शासित क्षेत्र त्यसतो क्षेत्रलाई तोक्नु पर्छ जहाँ हिमाल पहाड तराई तिनै प्रदेशको जात बर्गको सबै भाषा संसकृतीको नागरिक बसोबास गरेको हुन्छ । जस्तै काठमाडौं, ईटहरी, बर्दीबास, चितवन, कोहलपुर र टिकापुर । संघिय शासित क्षेत्र र सघिय सडक संजालले करी डोरको रुपमा संघिय व्यवस्था टिकाई राख्न मद्दत गर्दछ । संघिय सडक र संघिय क्षेत्रमा सबैको साझा अधिकार र संघिय शासन सहायक केन्द्रको रुपमा बिकास गरिनु पर्छ । त्यसतै सार्बजनिक महत्वका बस्तु , राष्टूनिकुन्ज, पार्क, बिश्व प्राकृतिक सुचि सम्पदामा परेका स्थान र नदि, ताल पोखरि हिमाली क्षेत्र, संघिय बन । केन्द शासित क्षेत्र भित्र समाबेश गरिनु पर्छ। संघिय राज्य क्षेत्रहरुमा आपतकालिन शान्ति सुरक्षा,सेबा ,सहयोग तथा विकास निर्माणका लागि राष्टिूय निकुन्ज,संरक्षण एरिया पार्क, रिजर्भहरुमा राज्यको समावेशी सेनाको शैनिक अया, बाहिनी ब्रिगेड, गुल्म, दल, ब्यबस्थापन र केन्द शासित क्षेत्रहरुमा अध्ययन, प्रशिक्षण, अनुसन्धान केन्दहरु तथा राज्यको समावेशी सशस्त्र प्रहरी बलको निकाय ब्यबस्थापन गरिनु पर्छ, जुन संघिय ब्यबस्थाको अधिन हुन्छ ।

२०७१ चैत्र १५ गते आईतबार