गान्धी, राउडिज्म र जनकपुर -अनुज मिश्र

अनुज मिश्र
        एउटा समान्य जीवनशैली भएका व्यक्तिले एकदिनमा कम्तिमा दूइ चरित्र अख्तियार गर्ने गर्छन ः औपचारिक र अनौपचारिक । औपचारिक्तामा हदबन्दी हुन्छ र यो संगठित व्यवहार हो । यसको नियोजन सरकारी र प्राइभेट संग(संस्थामा आदिमा हुनेगर्छ । यसलाई आजको युगमा विकाससंग जोडेर हेर्ने गरिन्छ । यसको उद्गम बिन्दु अनुशासन हो । अनौपचारिक्ता, सामान्य भाषामा भन्नुपर्दा आफूलाई पायक पर्नेगरी गरिने व्यवहार हो । औपचारिक्तामा राउडिज्म हुदैन र भयो भने औपचारिकता रहदैन् । राउडिज्म उजागर नगर्नुमा सभ्यता र विकास लुकेको हुन्छ । अनौपचारिक्तामा प्राय ः यी पक्ष सजिलै उद्घटित हुने गर्छन, यसमा कुनै व्यक्तिको बिल्कुलै फरक रुपको दर्शन पाउन सकिन्छ, जहाँ ऊ भित्रको वास्तविक बर्बरता र मानवताको प्रतिशत सतहबाट माथि आई पौडी खेल्ने गर्छ । सिगमन्ड फ्रायड, एक आुस्टिूयन लेखकर वैज्ञानिकले ‘साईकोएनालिसिस अप्रोच’मा यिनै  सन्दर्भलाई पनि प्रकाश पारेका छन् । राउडिज्म भनेको हदबन्दी भन्दा बाहिरको परिवेश र अवैधानिक व्यवहार हो । अनौपचारिक्तामा राउडिज्मको केहि ‘लेवल’सम्म नसीहत भेट्न सकिन्छ तर यो जिम्मेवारपूर्ण चरित्र भन्ने कदापी मानिदैन, राज्य र नैतिक दृष्टिकोणले । यहाँका सरकारी र गैर(सरकारी संस्था आदिहरुमा ‘अफिस आवर’मा पनि  औपचारिक्ता पहिरणमा सिमित हुने गरेको हेर्न मिल्छ । घुस खानु, अशिष्ट बोल्नु, जनताको सेवक भन्दा मालिक भएको जस्तो व्यवहार गर्नुले तिनको नैतिक पतन भएको चित्रण गर्छ । तर सबै भनेका त्यस्तै हुन् भने पनि होइन । क(कसैले औपचारिकक्तालाई आफ्नो खराब चारित्रको ढाल समेत बनाएका हुन्छन । जस्तोसुकै अवस्थामा पनि पीडितले बिरोधमा राउडिज्मलाई बाटो रोज्नु पनि नैतिक रुपले असल चरित्र होइन । असल चरित्र समयको परिधि संग बदलिने होइन । 
       औपचारिक रुपमा राम्रो भएर संवाद र कार्य गर्ने सामाजिक सरोकारवाला पक्ष(नेता, का.प्रमुख, डाक्टर, वकिल, प्रधानध्यापक आदि कतिको सहि व्यक्तिव हुन् भने कुरा थाहा पाउन उनको औपचारिक्ता र अनौपचारिक्ता दुइवटैमा भर पर्दछ । कोहि(कोहि त मानसिकरुपले यति प्रखर हुन्छन कि  अनौपचारिक्तामा पनि भित्रिपना(वास्तविक चरित्र )लाई चाडै उजागर हुन दिदैनन । यस्तो अवस्थामा हामीलाई बाहिरबाट देख्न मिल्ने चरित्र नै असल चरित्र भएको भ्रम पर्दछ । आशाराम बापू, निर्मल बाबा, हाम्रा धेरै नेता, कर्मचारी, आदिले बर्षौ आफ्नो एकाधिप्त्य यिनै बलमा चलाए । ब्रिटिश साम्राज्यले भारतमाथि राज्य गर्न मात्र बल प्रयोग गरेनन, अनौपचारिक्तामाथि पनि आफ्नो पण्डित्याई गरे, र औपचारिक्तालाई आफ्नो कवच बनाई अरुलाई ‘हेजेमोनाइज’ गरेका थिए । एकातिर ब्रिटिशहरुले औपचारिक्ताको माध्यमले राम्रो गर्दै गरेको ‘संकेतक’ खडा  गरेका थिए जसले गर्दा उनको बिरोध गर्नु निकै अनौपचारिक मानिन्थ्यो । अर्कोतिर ‘राउडिज्म’लाई उपाय ठानी औपनिबेशिकरणको बिरोध र सहयोग  गर्ने  धेरै थिए । शासन कमजोर भैरहेको देख्दा ब्रिटिश र सहयोगीहरुले बन्दुकको भरमा समेत साम्राज्य टिकाई राख्न चाहे । तर  राउडिज्मबिनाको प्रदर्शनले ब्रिटिश कुटनैतिक निकायलाई गान्धी आन्दोलनको  कहिले नसोचेको  स्वरुप देख्दा  अच्म्मभित बनाईदियो । ‘गान्धीज्म’मा ब्रिटिश शासकको हरेक  चरित्रको जवाफ थियो । कानुनको पढाई सकाएपछि गान्धीले संचालन गरेको अभियानलाई  एक मजबूत आधार थियो जसमा न त् औपचारिक्ता कवच वा मजबूरी थियो न त् अनौपचारिक्ता भनेको राउडिज्म  नै  । त्यो एउटा त्यस्तो सिद्धान्ंतमा आधारित  थियो जसको उठबस बास्तविकता र धरातल नैतिकता  थियो । परिणामस्वरुप  उंनले तिनको कमी कमजोरीलाई  एक(एक गरेर जनसमक्ष र उनकै अगाडी पनि तिनी गलत भएको संकेतक उभाई दिए । विभेदपूर्ण गोराहरु भन्दा राम्रो व्यवहार, विचार, ज्ञान, असलपन प्रस्तुत  गरेर उनलाई नैतिक रुपले निकै तल झरेको महशुस गराउन थाले ।  गान्धीले  ब्रिटिश र उनको आन्दोलनमा जुटेर राउडिज्म लागू गर्न चाहने भारतीयको क्रियाकलापलाई पनि नराम्रो भन्न थाले । बाहिरी रुपमा बेग्लै र भित्रि रुपमा  अर्कै भएको ब्रिटिशको  दोहोरो  नीतिको काइदाले बिरोध गर्न थाले । भारतीय भूमिमा  अंग्रेज शासन कानूनी र नैतिक रुपले खोक्लो, विभेदपूर्ण र  लज्जास्पद  भएको कुरा  बेलायत सरकार र बिश्व समक्ष उजागर गरे । अन्तत ः १९४७ मा भारत स्वतन्त्र भो । 
    आज नेपालमा विभेदित मधेसीको सबै संग ‘भर्चुअल इतिहास’ छ । औपचारिक रुपमा मधेसीसंग भएको विभेदमाथि सहानुभूति राख्नेहरुपनि आज  धेरै गोरारकाला नेपालीहरु छन । तर त्यसमध्ये आफूलाई पक्षपातबिहिन भन्नेहरुले समेत  आफूलाई औपचारिकतामा मात्र सिमित राखेका छन । औपचारिक्त्ताको आडमा अंधराष्टूीयता, संकुचित मानसिकता, बर्बरता सेक्ने धेरै पहाडी र मधेसी नेता छन । यस्ता  कति मधेसी अहिलेसम्म  मधेसी मुद्दालाई मात्र मुद्रा बिनियोजन गर्ने आय(उपाय  ठान्छन । नैतिक पतन भएका यी भद्र (औपचारिक( संकेतकहरुको हाल पनि आशाराम र ब्रिटिशहरु जस्तो अवश्य हुने छ तर त्यसको निम्ति हामीलाई पहिलो खाँचो इमान्दार जनताको छ जसले बिस्वसिलो कार्य गरोस । हामीलाई चाहिएको हो, एउटा नेता जो भ्रस्ट ठेकेदारको श्रृंखलाबाट यहाँको रोड बचाओस आफ्नो नैतिक्ता । रोड, सडक, बिजुली आदिको पैसाले गरिबको पेट भर्ने मानसिकता र सिध्यांत रहेसम्म यहाँ मात्र होइन कहिँ पनि दिगो विकास हुनसक्दैन ।  त्यस्तो गर्नेलाई  उनको नैतिक पतन भएको महसुस गराउनु जरुरि छ । हामीलाई नराम्रो बाटो अख्तियार गराई आफू कथित औपचारिक व्यक्तित्व र  हामीलाई राउडी , असभ्य भन्ने र बनाउन खोज्ने राष्टूको दुस्मनको  नैतिक पतन भएको महसूस गराउन जरुरी छ । यो समाज र ठाउँ टिक्न गाह्रो हुने स्वक्षताको निर्माण गर्नु आवश्यक छ ।  हतपत् र आवेगमा राउडिज्म झार्दा जतिसुकै राम्रो भएपनि राउडिज्म आफैमा ‘ब्याकवुड्समेन’ अर्थात् गलत प्रवृति हुने हुनाले अतिसिग्र यहाँका हरेक ‘सेक्टर’मा त्यस चरित्रको रोक लगाउनु जरुरी छ ।
    हाम्रो गलत काम र प्रवृतिले  उनलाई फाइदाहुने हुनाले  पहिले त्यस्ता कुरा बन्द गर्नु जरुरि देखिन्छ ।  कुनै सरकारी र गैर (सरकारी कार्यालयलाई हाम्रो गलत चरित्रबाट कुनै  किसिमको फाइदा हुन् बाट रोक्नु हम्रो चरित्र बन्नुपर्छ । उनले चाहने गलत किसिमको फाइदा रोक्न ‘राउडिज्म’ भन्दा नरम, शान्त, नियंत्रित, संयमित चरित्र  महत्वपुर्ण हुने छ । तिम्रो बालकलाई मार्नेको बालकलाई तिमि पनि मारिदिदा पश्चतापको लागि उनकै अर्को  बालकलाई आफ्नो बालक सरह पालनपोषण गर्नु जसले उनलाई माथि भएपनि  तिम्रो छोरा मार्नुको खेद रहोस र पुन ः त्यस्तो कसैले कसैलाई नगरोस, यस्तै अभिप्राय बोकेको एक भनाई त्यसैले होला गान्धीज्ममा राउडिज्म र झुट्टा चरित्रलाई लज्जास्पद बोध भएर बिलिन हुनु परेको । 

२०७१ साउन ०४ गते आईतबार