पुनर्जीवनको पर्खाइमा जिर्ण ‘सार्वजनिक पुस्तकालय’

द एक्सक्लुसिभ सम्वाददाता
जनकपुरधाम............

कुनै पनि समाजको वौद्धिक स्तर कस्तो छ , चेतनाको स्तर कति माथि उठेको छ भन्ने जान्नको लागि सबै भन्दा ठुलो मापदण्ड के हो भने त्यहाँको सार्वजनिक पुस्तकालयमा कति मानिस आइरहेका छन, या पुस्तकहरुप्रति मानिसको कतिको लगाव रहेको छ भन्ने प्रश्नको उत्तरबाट खोज्न सकिन्छ । यदि पुस्तकालय प्रति मानिसहरुको लगाव तथा अभिरुचि वढीरहेको पाइन्छ भने त्यहाँको समाजको चेतनाको स्तर पनि स्वभाविक रुपमा माथि उठेको बुझ्न सकिन्छ तर यदि त्यहाँको समाज पुस्तकालय प्रति उदासिन छ र उपेक्षाको भाव राख्दछ भने उक्त समाजले आफुलाई चाहे जति सुकै बौद्धिक रहेको दावी किन नगरोस् त्यहाँ आम मानिसको चेतनाको स्तर उठेको मानिदैन भन्ने प्रष्ट बुझ्न सकिन्छ । यद्यपि केही बुद्धिजीवीको त्यसलाई एउटा क्लास भन्न सकिन्छ । जनकपुरका वरिष्ठ साहित्यकार डा.राजेन्द्र विमलले द एक्सक्लुसिभसँगको कुराकानीमा उक्त अभिव्यक्ति दिएका हुन । निश्चय पनि समाजमा चेतनाको स्तर माथि उठाउन त्यहाँका सार्वजनिक पुस्तकालयको अति नै महत्वपुर्ण योगदान रहन्छ । तर २०१२ सालमा स्थापित जनकपुरको सबैभन्दा पुरानो सार्वजनिक पुस्तकालय सम्बन्धित निकायको उपेक्षाका कारण दिन प्रतिदिन जिर्ण बन्दैगएको छ । यति सम्म कि उक्त पुस्तकालयको संचालन र संरक्षण गर्ने जिम्मेवारी लिएको जनकपुर नगरपालिकाको कार्यालयले समेत चासो राख्न छोडेपछि गत ५ वर्ष देखि बन्द रहेको थियो ।
तत्कालिन यूवाहरु कुशेश्वर लाभ, यूगेश्वर लाभ, धु्रवनारायण लाल र गौरीनारायण मल्लिक लगायतको एक जागरुक समुहले जनकपुरको बौद्धिक विकास र चेतनाको स्तर अभिवृद्धिका लागि भनेर आफ्नो नीजि लगानीमा केही पुस्तकहरु किनेर विक्रम सम्बत २०१२ सालमा सार्वजनिक पुस्तकालयको स्थापना गरेका थिए । नेपालको १ सय ४ वर्षे जहानियाँ राणा शाषणको विरुद्धमा सक्रिय रहेका तत्कालिन टंकप्रसाद आचार्य नेतृत्व रहेको प्रजापरिषदका समेत सदस्य रहेका कुशेश्वर लाभ लगायतको एक समुह जनकपुरमा पनि सक्रिय थिए । इङलेन्डको व्रिटिस काउन्सिलबाट प्रकाशित हुने अखबार ‘लण्डन प्रेस सर्भिस’ जनकपुरमा आउँदा उक्त पत्रिकाको अन्तिम पृष्ठको खाली भागमा लेथो मेसिनले राणा शाषणको विरुद्ध प्रचार लेखेर पत्रिका वितरण गर्दथ्यो उक्त समुहले । २००७ सालमा नेपालमा प्रजातन्त्रको वहाली भएपछि जनकपुरका नागरिकको चेतनाको स्तर अगाडी बढाउने उद्देश्यले ती जागरुक यूवाहरुको समुहले २०१२ सालमा सार्वजनिक पुस्तकालयको स्थापना गरेका थिए ।
पञ्चायतकालमा जनकपुरमा अहिलेको जस्तो त्यति ठुलो संख्यामा पत्र(पत्रिकाको प्रकाशन वा वितरण हुँदैनथ्यो । पुस्तकहरुपनि सहज रुपमा उपलब्ध हुँदैनथ्यो । विगत ३० वर्ष देखि उक्त पुस्तकालयमा काम गर्दै आएका कर्मचारी चन्द्रकिशोर लाभ भन्छन,“ पुस्तकालयमा देश विदेशबाट प्रकाशित हुने पुस्तक र पत्रिकाहरु पढन नियमित रुपमा मानिसहरु आउँथे । पुस्तकालयको सदस्यता वापत १० रुपैयाँ धरौटी लिइन्थ्यो । २ रुपैयाँ मासिक शुल्क तिरेर पाठकहरु नियमित सदस्य बनेका थिए ।”त्यस समयमा जनकपुरका ५० देखि १०० सम्मको संख्यामा जागरुक यूवाहरुको समुह नियमित पुस्तकहरु पढन आउँथे । तर अहिले उक्त संख्या १० देखि २० मा झरेको छ । विगतको भन्दा अब पुस्तकालय प्रति मान्छेको रुचि घटदै गएको छ । २०३३ साल देखि उक्त पुस्तकालयको पाठक रहेका जनकपुर(१०का निवासी विजय किशोर लाभ भन्छन,“त्यसबेला सार्वजनिक पुस्तकालयमा सोभियत भुमि, सोभियत संघ र रुसि पत्रिकाहरु पनि आउँने गथ्र्यो । विभिन्न किसिमका उपन्यासहरु, धार्मिक , साहित्यीक र राजनीतिक पुस्तकहरु थियो । अझ भारतीय राजदुतावासले भारतमा प्रकाशित भएका धार्मिक, साहित्यीक र ऐतिहासिक पुस्तकहरु दिने गथ्र्यो ।” ४ हजार भन्दा वढीको संख्यामा पुस्तकहरु रहेको उक्त पुस्तकालयमा अहिले २ सय पनि किताव नहुँदा अत्यन्तै पिडा बोध गर्दै लाभ भन्छन,“ पुस्तकालयको महत्वलाई जनकपुर नगरपालिकाले प्राथमिकतामा नराख्नु आउँदो पुस्ताको लागि दुर्भाग्यपुर्ण अवस्था हो ।”         त्यतिबेला कुनै सभा वा वैठक गर्नका लागि पनि पर्याप्त ठाउँहरु नभएको बेला पुस्तकालयलाई प्रयोग गरिन्थ्यो । उक्त पुस्तकालयमा पञ्चायत कालमा महिला दिवस मनाइरहेका स्थानियवासीहरु महाविर सिंह, ललन राय, मदन थापा, सितानन्दन राय, रामअषिश महासेठ र रामनगिना सिंहलाई तत्कालिन प्रशासनले गिरफ्तार नै गरेको लाइव्रेरियन लाभ सम्झनछन । क्रान्तिकारी विचार बोक्ने परिवर्तनकारी युवाहरु  नियमित रुपमा पुस्तकालयमा जाने ग¥थे । तर आज उक्त पुस्तकालय प्रति स्थानिय वासीको समेत उपेक्षा रहेको देखिन्छ । जनकपुरका अर्थशास्त्र विषयका प्राध्यापक डा. सुरेन्द्र लाभ भन्छन,“ जनकपुरको सार्वजनिक पुस्तकालयसँग मेरो भावनात्मक लगाव पनि छ । आफ्नै पिताले पुस्तकहरु किनेर स्थापना गर्नुभएको पुस्तकालयको दुरावस्था हेर्दा मन खिन्न भएको छ ।”
    पछिल्लो ५ वर्ष देखि बन्द रहेको उक्त पुस्तकालय पुनः संचालन गर्नका लागि २१ फागुन २०६९ मा एउटा संचालक समिति गठन गरियो । उक्त समितिको अध्यक्षमा विपति मण्डल, उपाध्यक्षमा विजय यादव, महासचिवमा डा. संजय गुप्ता, कोषाध्यक्षमा बलराम मण्डल, सदस्यहरुमा युवराज खाँति, ललन चौधरी, शंकर राय, अजय सिंह र रामपुकार राय चयन गरियो । लागु औषध सेवन गर्नेहरुको र दिसापिसाव गर्नेहरुको अखाडा बनि सकेको उक्त पुस्तकालयलाई उक्त समितिले आफ्नो प्रयासबाट पुनः संचालनमा ल्याए । अहिले उक्त पुस्तकालयमा केही राष्टिूय अखबार र स्थानिय अखबार मात्र आउने गरेको छ । पुस्तकालयमा पुस्तकहरु छैनन । गंगासागर र धनुषसागरलाई सौन्दर्यीकरण गर्न घाट निर्माण गर्न वृहत्तर जनकपुर क्षेत्र विकास परिषदले पुस्तकालयलाई नै गोदामको रुपमा प्रयोग गरेपछि भएका पुस्तकहरुपनि गायव भयो । पुस्तकालय परिसरमा संचालक समितिले सरसफाई तथा फुलहरु रोपे पनि बाटोमा (पोखरीको डिलमा) स्थानियवासीहरुले गर्ने दिसा पिसावका कारण उक्त क्षेत्र नै सार्वजनिक पुस्तकालयको सट्टा खुल्ला सार्वजनिक शौचालयको रुपमा प्रयोग भइरहेको छ । संचालक समितिका अध्यक्ष विपति मण्डल भन्छन,“आफ्नो नीजि लगानीमा हामीले पुस्तकालयलाई बासले घेरा लगाएका छौं । वृक्षारोपण गरेका छौ । अब नगरपालिकाले पुस्तकको संख्या बढाउन र पुस्तकालयलाई थप उपयोगी वनाउन ध्यान दिनुपर्छ ।”
    हुन त जनकपुर नगरपालिकाका इन्जिनियर विरेन्द्र यादवले पुस्तकालय प्रति गम्भीर ध्यान दिने प्रतिवद्धता गरेको भएपनि कुनै कार्य नगरेको मण्डलले गुनासो व्यक्त गरे । सन् १९४७ अघि भारतमा पुस्तकालय स्थापनाको लागि आन्दोलन नै भएको थियो । जनतामा जागरुकता नभएसम्म लोकतन्त्र पनि सफल हुन सक्दैन ।  रुसेको पुस्तकमा उल्लेख भएको ुम्झयअचबअथ ष्क तजभ mयकत उभचाभअत कथकतझ या नयखभचलmभलत दगत ष्त ष्क लयत mभबलक ायच जगmबल दभष्लनकस ष्त ष्क mभबलक ायच नयमक।ु अभिव्यक्ति दोहो¥याउँदै डा. विमल भन्छन,“परम चेतना भएमात्र देशमा लोकतन्त्र सफल हुन्छ र त्यसो नभएको अवस्थामा अर्थात जनताको चेतनाको स्तर अगाडी नवढेको अवस्थामा साम्यवाद वा लोकतन्त्र धरापमा पर्छ र एउटा ‘डिक्टेटरसिप’,‘फासिस्ट’ को जन्म हुन्छ ।” त्यसकारण समाजमा स्वाधिनता भनेको के हो, सामाजिक कुरुति, राजनीतिक विकृति वा तमाम विसंगतिका अन्य आयामहरु हटाउनका लागि समाजमा ज्ञान र बौद्धिकता प्रसार हुनु आवश्यक हुन्छ भन्दै डा. विमल भन्छन,“भारतीय मिसनले निर्माण गराएको उक्त भवन निर्माणका क्रममा मैले पनि इट्टा बोकेको छु । मकेश्वर बाबु (मकेश्वर प्रसाद सिंह) ले मलाई पनि इट्टा बोकाउनु भयो । अझ मैले कक्षा ८ का लागि लेखेको पुस्तक पनि उक्त पुस्तकालयमा राखिएको थियो ।” आफ्नो बुवाले एउटा अभियान तहत स्थापना गर्नू भएको उक्त पुस्तकालयको दुरावस्था देख्दा वा सम्बन्धित निकायको निरासा देख्दा धेरै चिन्ता भएको भन्दै विमल भन्छन,“ भारतमा पुस्तकालय स्थापनाका लागि गरिएको आन्दोलन झैं अब देशैभरी फेरी आन्दोलन वा अभियान पुस्तकालयको पुनःस्थापनाका लागि चलाउनु पर्छ र त्यसको नेतृत्व अहिलेको पुस्ताले लिनु पर्छ ।” प्राज्ञ रामभरोस कापडी भन्छन,“पुस्तक लेखकका लागि वा सन्दर्भ ग्रन्थका लागि पनि पुस्तकालयको अत्यन्त महत्व हुन्छ तर जनकपुरमा पुस्तकालयको दुरावस्था देख्दा यहाँका बौद्धिक समाज कत्तातिर गइरहेको छ भन्ने चिन्ता भएको छ ।” जिर्ण बन्दै गइरहेको पुस्तकालयलाई पुनर्जिवन प्रदान गर्नू अत्यन्त आवश्यक रहेको भन्दै बुद्धिजीवी डा. सुरेन्द्र लाभ भन्छन,“अहिले नयाँ कन्सेप्ट अनुसार ‘इ(लाइव्रेरि’ स्थापना गर्न जनकपुर नगरपालिका अग्रसर हुनुपर्छ ।”

मिति ः २०७०÷९÷७