अपरिपक्कवताकै सेरोफेरोमा गणतान्त्रिक अभ्यास : जिबेश झा

नेपाली क्षितिजमा गणतन्त्रको आवागमन भएको दस वर्ष भयो । नेपाली जनताले गणतन्त्र दिवस मनाईरहँदा  आफूले आफैलाई केहि सवाल तेसर््याउने वेला आईसकेको छ । के नेपालको गणतन्त्र फेल खाईसकेको हो वा हामीले आफ्नो गणतन्त्रको घाँटि निमोचेकै हौं ? कि संविधानले हामीलाई कमजोर वनाईदियो ? जनताले चाहे अनुसारको मुलभुत परिवर्तन आत्मसात गर्न नपाउनुले यस्ता शंका–उपशंका उव्जिनु स्वाभाविकै हो  ।
संविधान सभाको पहिलो वैठक (ःबथ द्दड, द्दण्ण्ड) ले औपचारिक रुपमै नेपाललाइ लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको पहिचान दियो । संविधानसभाको यो साहासिक प्रयासले २४० वर्षे ईतिहास वोकेको राजतन्त्रलाई फालियो । राजतन्त्रको अवशेष पनि वांकि नराख्ने उद्येश्यले राजाको ठांउमा रास्ट्रपतिय प्रणालीलाई अङ्गिकार गरियो  । अमेरिकी राष्ट्रपतिय प्रणाली भन्दा भारतको मोडेललाई स्वीकारी नेपालले आलङ्कारिक राष्ट्रपतिय व्यवस्थालाई अपनाउंदै पहिलो राष्ट्रपतिको रुपमा डा. रामवरण यादवलाई भित्रियायो । गणतन्त्र एक दिनमा संस्थागत हुने कुरो होइन । यसका लागि   अथक प्रयास चाहिन्छ ।
गणतन्त्रलाई संस्थागत गर्नका लागि पहिलो कोसेढुङ्गाको रुपमा अंतरिम संविधानलाई लिनसकिन्छ । संसदले म्भअझदभच द्दड, द्दण्ण्ठ को दिन नेपालको अंतरिम संविधानको धारा ४ मा संशोधन ल्याई नेपाललाई राष्ट्रिय तथा अंतर्राष्ट्रिय मंचमा लोकतान्त्रिक  गणतन्त्रको    पहिचान दिलायो ।
दस वर्षे गणतन्त्रले दियो दस प्रधानमंत्री
नेपालमा गणतन्त्र आएको दस वर्ष भयो । दस वर्षे गणतान्त्रिक अभ्यासको सेरोफेरोमा देशमा दस पटक सरकार पनि परिवर्तन भए । गिरिजा प्रसाद कोइरालाको सरकार हुँदै वर्तमान सरकारको नेतृत्व गर्ने नेताको रुपमा वेटिङ पिएम शेर वहादुर देउवा लोकतान्त्रिक गणतन्त्र नेपालको दसौं प्रधानमंत्री हुने तरखरमा छन् ।
रोचक कुरो के हो भने यस कालखन्डमा गिरिजा वावुको सरकारको आयु ८३ दिन मात्र थियो भने सवै भन्दा लामो समयसम्म कुर्सीमा टाँसेर वस्न पुगेका पुर्व प्रधानमंत्री हुन माधव कुमार नेपाल जसको सरकारको आयु हो ६२२ दिन । लोकतान्त्रिक गणतन्त्रका पहिला प्रधानमंत्री हुन पुष्पकमल दहाल ‘प्रचन्ड । वाह्र वर्षे जनयुद्धमा होमिएर शान्ती प्रकृयामा आएका  महत्वाकांक्षि नेता प्रचन्डको लागि आफ्नो सरकार टिकाउनु फलामे च्युरा चपाउनु झैं भयो । र, फलस्वरुप उनको सरकार २८० दिनको अल्प(आयूमै ढल्यो । उनि पछि माधव कुमार नेपाल सरकारको नेतृत्व गर्न पुगे । त्यसपछि झलनाथ खनाल (२०४ दिन), डा. वावुराम भट्टराई (५६३ दिन) , खिलराज  रेग्मी (३३४ दिन) , सुशिल कोईराला (६०८ दिन), ख. प्र. ओली (२९७ दिन) र पुष्प कमल दहाल (२९३ दिन) प्रधानमंत्रीको रुपमा चिनिए  । यो तथ्याङ्क ‘विकिपिडिया’ वाट  नितान्त स्वअध्ययनको  लागि सङ्कलित गरिएको हो ।
माथिको तथ्याङ्क हेर्दा के कुरा स्पष्ट हुन्छ भने हरेक वर्ष मुलुकमा नयां सरकार वन्दोरहेछ  ।
अव प्रश्न उठ्छः के हाम्रो गणतन्त्र संस्थागत भएकै हो  ?
नयां संविधान लेखन
गणतन्त्रको अर्को मुलभुत उपलब्धी भनेको नयां संविधानको आवागमन हो । हुन त नेपालमा नयां संविधान आउनु कुनै नौलो कुरो होईन । विगतको सात दसकको ईतिहास हेर्ने भने नेपाली जनताले ६ पटक संविधान फेरिसकेका छन् र वर्तमान को संविधान सातौं संवैधानिक ग्रन्थ हो । तर दुर्भाग्यवस यो संविधानले मधेसी जनताको चाहनालाई संवोधन गर्नसकेन । संविधानको नागरिक्ता, क्षेत्र निर्धारण , सीमाङ्कन जस्ता दुर्गामी महत्व राख्ने प्रावधानहरुले मधेशीहरुको राजनैतिक अधिकार खोसिएको निकर््यौल निकाली मधेसवादी दलहरुले संविधानलाई आत्मसात गरेनन्  । संविधान विरुद्ध १३५ दिने आन्दोलन पनि भए । ४० भन्दा वढी मधेशी जनता नेपाल पुलिसको गोलीको शिकार पनि भए ।
तर यि सवका वावजुद उपलव्धी न्युन छ ।
संविधानमा नेपालको गणतन्त्र
अमेरिका भन्दा फरक प्रकृतिको देखिने नेपालको संविधानले मुलुक लोकतन्त्र र गणतन्त दुवै भएको उद्घोस गरेको छ । अमेरिकी संविधानमा लोकतन्त्रको उच्चारण गरिएको छैन तर गणतन्त्रलाई भने आत्मसात गरिएको छ । यसैगरी वेलांयत (इंगल्यान्ड) ले आफूलाइ गणतान्त्रिक भन्दा पनि लोकतान्त्रिक देशको रुपमा प्रस्तुत गरेको छ किनभने त्यहाँ अझै पनि राजशाही संस्था विद्धमान छन् ।
तसर्थ लोकतन्त्र र गणतन्त्र एउटै शव्द होईनन् । लोकतन्त्रमा राजसंस्था हुंदै नहुने भन्ने कुरो हुन्न भने गणतन्त्रमा राजसंस्थाको अवशेष पनि हुंदैन् ।
यसै सन्दर्भमा नेपालको संविधानले कुनै पनि नेपाली नागरिकलाई नेता वन्न वा राष्ट्र प्रमुख वन्नका लागि योग्य ठानेको छ । संविधानमा धर्म वा जातिको आधारमा कुनै विभेद गरिएको छैन् । समानताको हकको यस अर्थमा  प्रत्याभुती भएको छ । यी सवै व्यवस्थाले गणतन्त्रको जगलाइ मजवुत पार्ने उद्देश्य लिएको छ ।
दक्षिण एशियामा गणतन्त्र
नेपालको संविधानले परिकल्पना गरे झैं भारत, वाङ्गलादेश, र पाकिस्तानमा आलङ्कारिक रास्ट्रपतिय प्रणाली छ भने भुटानमा अझै पनि राजसंस्था कायमै छ् । श्री लंकामा भने रास्ट्रपति शक्तिशाली छन भने हामी कहां उनि आलङ्कारिक मात्र हुन् ।
    प्रधानमंत्रीय तथा रास्ट्रपतिय प्रणाली दुवै अंगालेको नेपाल, भारत, पाकिस्तान, र बङ्लादेश को संविधानमा रास्ट्रपतिलाई कार्याकारी प्रमुखको रुपमा चिनाईको भएतापनि उनी व्यवहारमा आलङ्कारिक संस्था मात्र हुन । भारतिय संविधान को धारा ७४ ले राष्ट्रपति सदैव प्रधानमंत्री र उसको मंत्री परिषदको सहयोगमा आफ्नो कार्य गर्ने भन्छ । यसै सेरोफेरोमा नेपाल, पाकिस्तान, र बङ्लादेशका संविधानमा पनि प्रावधान राखिएका हुन ।
तर ईस्लामिक गणतन्त्रहरु भने हामी भन्दा धेरै पृथक छन । पाकिस्तानको संविधान (धारा ४१) ले मुस्लिम धर्म अंगालेको नागरिकलाइ मात्र राष्ट्रपति पदको लागि योग्य ठान्दछ । यस्तै प्रकृतिको प्रावधान अफगानिस्तानको संविधान (धारा ६२) मा पनि उल्लेख गरिएको छ ।
यसै गरि माल्दिभ्सको संविधान (धारा १०९) ले सुन्नी मुस्लिम मात्र रास्ट्रपति पदको लागि योग्य हुने भन्दछ । अझै माल्दिभ्समा त न्यायाधीश, संसद वा कुनै पनि ठुलो पदमा जानका लागि सुन्नी धर्मावल्बी हुन अनिवार्य छ ।
के हिन्दु पहिचान नेपालको गणतन्त्रको लागि घातक थियो त ?
नेपालका राजनेता भनाउनेहरुले हिन्दु पहिचान र राजसंस्था दुवै एक–अर्काका पर्याय वा पुरक हुन भन्ने भुल गरेरै उनिहरुले राजतन्त्रसंगै हिन्दु पहिचानलाई पनि फाले । उनीहरुको मन(मस्तिष्कमा के थियो भने हिन्दु राष्ट्रको रुपमा नेपाल चिनिराखियो भने भोलीका दिनमा राजसंस्था फर्किन सक्छ र हाम्रो वर्चस्व खतरामा पर्नेछ । यो अपरिपक्कवताकै कारणले हिन्दु वाहुल्यता भएको देश आज धर्म निरपेक्ष वनेको छ  ।
के नेपालको गणतन्त्र असफल भएको हो ? १० वर्षमा १० प्रधानमंत्री भेट्ने देशले राजनैतिक परिवर्तन के का लागि भएको सोंच्ने वेला भएन र ?
नेपालका राजनेताहरु नेपाल चन्द्रमामा पुगेको देख्न चाहन्छन् । यसै सन्दर्भमा पुर्व प्रधानमंत्री ख.प्र. ओलीका वाककला सम्झिदा रोचक होला । उनले आफ्नो कार्यकालमै हावा–हुडीवाटै विजुली निकाल्ने, घर–घरमा ग्यास पाईपलाईन विछ्याउने, काठमाडौंमा मेट्रो रेल चलाउने, हिन्द महासागरमा नेपाली झन्डा वोकेको जहाज चलाउने जस्ता महत्वाकांक्षी योजनाहरु सार्वजनिक गरे ।
उनकै जस्तो दिवास्वपन देख्ने अर्का पुर्व प्रधानमंत्री हुन पुष्प कमल दहाल प्रचन्ड, जसले नेपाललाई एसियाको स्विटजरल्यान्ड वनाउने संकल्प लिएका थिए ।  तर यी सवै महत्वाकांक्षी योजनाहरु योजनामै सीमित छन् । के नेपालको गणतन्त्रले सपनाको सागरमा रमाउने नेता मात्र खोजेको छ ? ठुल–ठुला गफ हांकेर आफ्नो राजनैतिक दायित्व पुरा भएको कहिले सम्म ठान्ने हाम्रा नेताज्यूहरुले ? हामीले गणतन्त्र देशको विकासको लागि खोजेका थियौं कि गफालयवाट जन्मेका राजनेता उत्पादन गर्नका लागि ?
वर्षैपिछे गणतन्त्र दिवस मनाउँदैमा केहि हुने होईन । जवसम्म राजनेताले आफ्नो जिम्मेवारी वोध गर्दैनन् तवसम्म हाम्रो गणतान्त्रिक अभ्यास अपरिपक्कवताकै सेरोफेरोमा रुमल्लिरहन्छ ।


२०७४ जेष्ठ १४ गते आईतबार