बेपत्ता छोराको खोजीका लागि एक पिताको संघर्षपुर्ण अभियान

स्व.जयकिशोर लाभ ।

द एक्सक्लुसिभ सम्वाददाता

जनकपुरधाम............
नेपालमा माओवादीले गरेको सशस्त्र जनविद्रोहका क्रममा राज्यपक्ष र द्वन्दरत पक्ष माओवादी तर्फबाट नेपालका हजारौं नागरिकहरु बेपत्ता बनाइए । सोही क्रममा २०६० असोज २१ गते जनकपुरबाट ५ जना यूवाहरुलाई तत्कालिन सुरक्षा निकायले बेपत्ता बनाए । सोही घटनाबाट पीडित जयकिशोर लाभले आफ्नो छोरा संजिब कर्णको खोजीका लागि अविचलित भएर अभियान नै चलाए । नेपालका मानव अधिकार आयोग देखि संयुक्त राष्ट्रसंघका तत्कालिन महासचिव कोफी अननान सम्म पुगेर न्याय प्राप्तिका लागि संघर्ष जारी राखे । सोही अभियानको माझ उनको निधन पनि भयो । तर, उनको निधन भएको ४ वर्षपछि उनका परिवारले उनका छोराको दाह संस्कार गर्न पाएका छन् । कस्तो रह्यो उनको संघर्षको यात्रा सम्बन्धमा एक रिपोर्ट ।

राज्यपक्षद्वारा हत्या गरिएका उनका छोरा संजिव कर्ण ।

जनकपुरका ५ जना युवक २०६० सालदेखि बेपत्ता पारिएका व्यक्तिको सूचीमा थिए । माओवादी द्वन्द्वका समयमा २०६० असोज २१ गते जनकपुर नगरपालिका क्षेत्रभित्रै बाट ११ जना युवकलाई तत्कालीन संयुक्त सुरक्षा टोलीले नियन्त्रणमा लियो र त्यसको भोलिपल्ट तीमध्ये ६ जनालाई रिहा गरियो भने बाँकी ५ जना सञ्जीवकुमार कर्ण, दुर्गेश लाभ, प्रमोदनारायण मण्डल, शैलेन्द्र यादव र जितेन्द्र झा चाहिँ घर फर्केनन ।

ती युवाका परिवारले आफ्नो खोजीबाट कुनै पत्तो नलागेपछि राष्टिूय मानवअधिकार आयोगमा उजुरी दिए । खोजी कार्यमा पाँचै परिवारका तर्फबाट संजीव कर्णका पिता जयकिशोर लाभ जताततै भौतारिँदै खोज्न थाले । यसैबीचमा राष्टिूय मानवअधिकार आयोगले पनि छानबिन थालिसकेको थियो । जयकिशोर लाभले धनुषा प्रहरी कार्यालयमा उजुरी दर्ता गरे पनि छानबिन नभएपछि सर्वाेच्च अदालतमा छानबिनको लागि दिएको रिट निवेदनमा सर्वाेच्च अदालतले छानबिन गर्न आदेश दियो ।यता सर्बोच्चको आदेश पश्चात प्रहरीले छानविन गर्नुको सट्टा तिनका परिवारजनलाई दुःख दिने काम गर्न थाले । जयकिशोरका श्रीमति विमला देवीका अनुसार उनका जिवित रहेको एक मात्र छोरा राजिव कर्णलाई स्थानीय प्रहरीले पटक पटक समातेर कुटपिट गर्नुको साथै आफ्नो बुवालाई मुद्दा फिर्ता लिन दवाव देऊ नत्र भने तिमीलाई पनि ज्यानले मारिदिने भनी प्रहरीहरुले राजिवलाई धम्कयाउने गर्थे । तर राजिव प्रहरीको धम्कीबाट रत्ति पनि विचलित भएनन् । बरु मलाई मार्छौ भने मारिदेऊ तर म आफ्नो बुवालाई मुद्दा फिर्ता लिन कहिल्यै भन्दिँन भनेर जवाफ दिने गर्थे । राजिवका आमाका अनुसार राजिवलाई प्रहरीले करिब ७ पटकसम्म विभिन्न बहानामा समातेर हिरासतमा राखेका थिए । ७÷७ दिनसम्म पनि हिरासतमा राख्ने गथर््यो । यतिले पनि उक्त परिवार नझुकेपछि रातको समयमा घुमुवा प्रहरीहरु आई ढोका खोल्न लगाई घरमा खान तलासी गर्ने गर्थे । विमला देवीका अनुसार खान तलासी गर्न आउनेहरुमा भोला नाउँको घुमुवा प्रहरी र मनोज नाऊँको प्रहरी घर आउने गथर््यो । घरमा रहेका सबै सामानहरु उकेलेर जाने गथर््यो । यसरी प्रहरीले जयकिशोर लाभ माथि दवाव बनाउन हरसम्भव प्रयास ग¥यो । तर, उनी आफ्नो छोरा लगायत ५ जना यूवकहरुलाई घर फिर्ता ल्याउन संघर्ष गर्दै गए । पेशाले उनी अधिवक्ता भएका कारण कानुनको जानकार थिए । त्यसकारण उनी प्रहरीको उक्त रबैयाबाट आत्तिएनन् । बरु झन झन अधिकारकर्मीहरुको संघसंस्थामा पुगेर ढोका खटखटाउन थाले । लाभको परिवारमाथि सुरक्षा खतरा वढ्दै गएपछि पिस व्रिगेड इन्टरनेशनल नामक संस्थाले स्थानीय प्रहरी प्रमुखलाई भेटेर उनीहरुको सुरक्षाबारे चासो लिए । उक्त संस्थाले लाभका परिवारका तीनै जना सदस्यहरुलाई लिएर काठमाण्डौ गए । उक्त संस्थाले उनीहरुलाई ८ महिनासम्म काठमाण्डौमा राखे । पछि उनीहरु जनकपुर फर्किए पछिपनि उक्त संस्थाले ८ महिनासम्म रु. ८ हजार मासिक पठाएको थियो ।

जयकिशोर  लाभको निधन पछि उनको अभियानलाई निरन्तरता दिँदै एमनेष्टि इन्टरनेश्नल ।

त्यसको २ वर्षपछि २०६२ चैत ११ गते जयकिशोर लाभले राष्टिूय मानवअधिकार अयोगबाट पठाइएको पत्र प्राप्त गरे । त्यस पत्रले छोरालाई जिउँदै भेट्टाउने सपना देखिराखेका जयकिशोर लाभ र पाँचै युवाका परिवारजनमाथि बज्रपात भयो । राष्टिूय माानवअधिकार आयोगले आफ्नो छानबिनबाट प्राप्त सूचनाका आधारमा ती पाँचै युवाको पक्राउ परेकै दिन प्रहरीको कारबाहीमा मृत्यु भएको उल्लेख गरिएको थियो ।

युवाका आमाबाबु र आफन्तले उनीहरूको मृत्युको सूचना पत्याउन सकेनन । हुन पनि कुनै प्रमाण दिइएको थिएन । शवबारे केही बताइएन र कस्ले, कहाँ किन हत्या गर्याे भन्ने जानकारी दिइएन । जयकिशोर लाभ भौँतारिदै मानवअधिकार आयोग, संयुक्त राष्टूसंघिय मानवअधिकार उच्च आयुक्तको काठमाडौंस्थित कार्यालय, अन्तर्राष्टिूय रेडक्रस सबैतिर धाए । उनी आफ्ना छोरा र अरू ४ युवक मारिएको सुन्न पनि चाहँदैन थिए । एमनेष्टि इन्टरनेशनल नेपालको सहयोगमा उनी जेनेभासम्म पुगेर संयुक्त राष्टूसंघ मानवअधिकार आयोगको ढोकासमेत घचघच्याउन पुगे । २६ जुलाई २००६ मा लाभले जेनेभामा संयुक्त राष्टू संघका महासचिव कोफी अननान समेतको उपस्थितिमा उनले आफ्नो छोरालाई तत्कालिन सुरक्षा निकायले कसरी बेपत्ता बनायो भन्ने वृतान्त उनले सुनाएपछि ती पाँचै जना बेपत्ता पारिएका यूवाहरुको खोजी कार्यका लागि नेपाल सरकारलाई अन्तराष्टिूय स्तरबाट समेत दवावहरु आउन थाल्यो । यति मात्र होईन, बेलायत, अमेरिका, क्यानेडा, जर्मनी लगायत थुप्रै देशहरुबाट लाभलाई सहानुभुति पत्रहरु हुलाक मार्फत जनकपुर आउन थाल्यो । हामी तपाईको यस दुःखदपुर्ण घडीमा साथ छौं र तपाईले न्यायको खोजीका लागि थाल्नुभएको अभियानमा समर्थन जनाउँछौं, र तपाईको छोरा प्रहरीको गैरन्यायिक हिरासतबाट मुक्त हुनेछन्, उनी चाँडै सकुशल जिवित्तै घर फर्किनेछन् जस्ता सहानुभुतिका शव्दहरु सहितको पोस्टकार्ड पठाउने विदेशी नागरिकहरुको लाभको घरमा ओइरो नै लाग्न थाल्यो । करिब २० हजार भन्दा वढी सहानुभुति पत्रहरु आएको पीडित विमला देवीले बताईन । प्रायःजसो हरेक दिन सहानुभुति पत्र आउने गथर््यो । यसरी लाभको अभियानलाई देशका भन्दा पनि विदेशका नागरिकहरुले समर्थन जनाए ।
राज्यले आफ्नो छोराको न त सास दियो न त लाशनै भन्ने निराशाले उनी थकित भईसकेका थिए । २०६७ बैशाख ४ गते राति उनको हृदयघातका कारण जनकपुर अञ्चल अस्पतालमा उपचारको क्रममा मृत्यु भयो । मृत्यु भएको दिन पनि उनले खोजीका लागि विभिन्न ठाउँमा पत्रहरु फ्याक्स गरेका थिए ।
   

विदेशबाट करिब १० हजार भन्दा वढी सहानुभुति पत्र यसरी नै जयकिशोर लाभलाई आएको छ ।

लाभ २०५७ साउन १४ गते नेपाल कानुन व्यवसायी परिषद ऐन २०५० अन्तरगत कानुन व्यवसायी गर्न पाउने गरी अधिवक्तामा दर्ता गरिएको प्रमाणपत्र पाएका थिए । २०५७ अषाढ २४ गते नेपाल बार एसोशिएशन जनकपुरको सदस्य पदमा निर्वाचित भएका थिए । २०५९ पुष ६ गते नेपाल बुद्धिजिवी परिषद धनुषाका अध्यक्ष पदमा निर्वाचित भएका थिए । २०५२ माघ २५ गते देखि २७ गतेसम्म जनकपुरमा सम्पन्न नेकपा एमालेको राष्टिूय परिषदको दोस्रो बैठकको व्यवस्थापन कार्यमा आवाश व्यवस्था उपसमितिका सदस्य भई स्वयम सेवकको रुपमा कार्य गरे वापत नेकपा एमालेका तत्कालिन महासचिव माधव कुमार नेपालले उनलाई प्रशंसा पत्र प्रदान गरेको थियो । युनिर्भसल पिस फेडरेशन नेपाल नामक संस्थाले लाभलाई शान्तिका एम्बेशडरको रुपमा सम्मान गरेको थियो । १४ सेप्टेम्बर २००३ मा इन्सेकका अध्यक्ष सुबोध राज प्याकुरेल, ८ डिसेम्बर २००६ मा एडभोकेशी फोरमका कार्यकारी निर्देशक मन्दिरा शर्माले लाभलाई प्रशंसा पत्र प्रदान गरी सम्मान गरेको थियो । यसरी विभिन्न संघ संस्थाहरुले उनलाई न्यायको लागि गरिएको संघर्षपुर्ण अभियानका लागि उनलाई सम्मान गरेको छ ।
माओवादी द्वन्द्व समाप्तिपछि केही सूचना आउन थाले । विभिन्न मानवअधिकार संस्थामा कार्यरत मानवअधिकार कर्मीबाट धनुषाकै कमला नदी छेउको गोदारमा केही शव गाडिएको सूचना प्राप्त भयो । राष्टिूय मानवअधिकार अयोगको अनुरोधमा तत्कालीन गृहमन्त्री भिम रावलले आयोगमा उनकै उपस्थितिमै छानविनको काममा संलग्न हुन र सहयोग पुर्याउन निर्देशन दिएपछि २०६७ साल भदौमा गोदारको शंकास्पद स्थानमा शवोत्खनन गरियो । करिब २ साताको उत्खनन पश्चात मानव कंकाल फेला परे । ती मानवाशेषको पहिचानको लागि डीएनए परीक्षण गर्न फिनल्याण्डस्थित परीक्षण प्रयोगशाला र नेपालकै विधिविज्ञान प्रयोगशालामा पठाइयो । तीन वर्षभन्दा पनि बढी समय पछि परीक्षण प्रतिवेदन प्राप्त भए ।
    मानवअधिकार आयोगले गोदार शवोत्खनन्बाट प्राप्त मानवाशेष तीनै जनकपुरबाट पक्राउ गरी बेपत्ता पारिएका ५ जना युवाको भएको किटान गर्याे र तीनको परिवारसमेत पहिचान गर्याे । यस प्रतिवेदनले ती पाँचै बेपत्ता भनिएका युवाको पक्राउपछि हत्या गरिएको पुष्टि गरेको छ । अर्थात, सुरक्षा निकायले नियन्त्रणमा लिएर नियोजित तरिकाबाट तिनको हत्या गरेको थियो । ती युवा अब बेपत्ता नभएर हत्या गरिएका नेपाली नागरिक भएका छन ।
राष्टिूय मानवअधिकार आयोगले २०६४ माघ १५ गते आयोगको अनुसन्धान टोलीको प्रतिवेदन, प्रहरी प्रधान कार्यालयको प्रतिवेदनसहितको पत्रमा समेत वरिष्ठ उपरिक्षक, प्रहरी उपरिक्षक र सैनिक अधिकृतसमेतको टोलीले पक्राउ गरेको भन्ने उल्लेख भएको र त्यस बेला क्षेत्रीय इकाइ प्रहरी कार्यालयसमेतमा हाल अवकाश प्राप्त प्रहरी वरिष्ठ उपरीक्षक चुडाबहादुर श्रेष्ठ, जिल्ला प्रहरी कार्यालय धनुषाका तत्कालीन प्रहरी उपरिक्षक कुवेरसिंह राना, जिल्ला धनुषा धारापानी गाविस स्थित सैनिक व्यारेक (श्री नं ९ बाहिनी फिल्ड) तत्कालीन मेजर अनुप अधिकारी रहेको संयुक्त सुरक्षा फौजलाई आदेश दिने र निर्देशन दिने अधिकार तत्कालीन प्रमुख जिल्ला अधिकारी रेवतिरमण काफ्लेमा रहेको देखिन्छ ।
    निजहरूले पदीय दायित्वअनुसार कानुनबमोजिम आफूलाई तोकिएको जिम्मेवारी पूरा नगरी नागरिकको ज्युज्यान सुरक्षित गर्नुपर्नेमा सो नगरी मानवअधिकार उल्लघंन कार्यमा संलग्न रहेको देखिँदा आवश्यक अनुसन्धान गरी कानुनबमोजिम कारबाही गर्न मानवअधिकार आयोग ऐन २०५३ को दफा १३ (१० बमोजिम नेपाल सरकारलाई लेखिपठाउने निर्णय गरेको थियो । करिब १० वर्ष लामो पर्खाइपछि जनकपुरका पाँच युवाका आमाबाबु र आफन्तले प्रियजनको आफ्नो परम्पराअनुसार अन्तिम संस्कार गर्न पायो । यति हुँदा पनि आयोगले आफ्नो प्रतिवेदनमा लाभको योगदानका विषयमा उल्लेख नगरेकोमा ५ यूवाहरुको दाह संस्कार गरिएका दिन आयोगका पुर्व सदस्य सुशिल प्याकुरेल आक्रोशित देखिएका थिए । अधिकारकर्मी तथा बरिष्ठ पत्रकार कनकमनि दिक्षित पनि आक्रोशित हुँदै ती यूवाहरुका हत्याराहरुलाई कानुनी कारवाही नभएसम्म लाभको अभियानलाई आफुहरुले जारी नै राख्ने बताएका थिए ।

२०७१ साउन ११ गते आईतबार