भारतको टार्गेटमा ‘जनकपुरधाम’- किरण कर्ण

किरण कर्ण
    उहिल्यैको कुरा हो । जतिबेला मानपदवी प्राप्तिका लागि जनस्तरबाटै सिधा रुपमा विभिन्न खाले खेल प्रतियोगिताहरु हुन्थ्यो । ज्ञान, शिल्प र स्वभावकै कारणले पनि जनकले राजा मान सहितको पद फलिफाप भएको हो । जसलाई हामी ऐतिहासिक, पौराणिक वा प्राचिण काल खण्ड पनि भन्छौँ । जुन वर्तमानमा हाम्रा लागि र आउँदो सन्ततीका लागि गौरबका कुरा हुन् । हाम्रा राष्टिूय गौरवका चिजहरु थुप्रै छन् । तर ति सब मध्ये हाम्रा आँखाको चम्किलो ताराको रुपमा सिद्धार्थ गौतम ‘बुद्ध’ र राजा जनक हुन् । यी दुईको राजकाज भौगोलिक रुपमा केही भिन्नता रहे पनि ऐतिहासिक, पहिचान, सँस्कृति, सामथ्र्य र भेषभुषा आदिमा पनि तात्विक भिन्नता मात्र रहेको पाइन्छ ।
    समष्टिगत रुपमा यि दुई मध्ये विदेहका राजा जनक थिए भने बुद्ध सुद्धोधन राजाका पुत्र थिए । दुवैको जीवनशैली सरल हुँदा हुँदै पनि अत्यन्तै फरक रहेको छ । यि कालखण्डहरु हाम्रा लागि र विश्वव्यापी रुपमै गौरवमय कालखण्ड रहेको छ । २१ औं शताब्दीको आधुनिकता सम्ममा हामी आईपुग्दा पनि यि इतिहासहरु हाम्रा लागि बहुमुल्य स्वर्णिम यूग हो । यिनका दर्शनहरुबाटै अहिले पनि दुनियाँ प्रभावित छन् र हाम्रो परिकल्पना र विचारोत्तेजक व्यवहारहरु पनि त्यहि यूगको वरिपरी रुमल्लिरहेको देखिन्छ । जसको कारणले गर्दा हामी अचेल इतिहास, पहिचान, सांस्कृति र भेषभुषा सहितका लागि अनवरत रुपमा विभिन्न पाटोबाट संघर्षरत्त छौं ।
    वर्तमानमा गौतम बुद्धको जन्मस्थल देखि इतिहासहरु संरक्षण, सम्बद्र्धनमा छ । जहाँ दुनियाका सबै शक्तिहरु अवध लुम्बिनी क्षेत्रमा सक्रिय छन् । तर, देशको भौगोलिक र विदेह मिथिला क्षेत्रमा कथित कर्म काण्डीहरु वर्चस्व भयो र नाम मात्रको इतिहासको ऋण खानमै व्यस्त रह्यो । जसले गर्दा विदेहको मिथिला र राजा जनकको जनकपुरधाम नामको मात्र हुनपुग्यो र अतिक्रमणमय अहिले पनि छ । हुन त नेपाल देशको चर्चा चल्दा दक्षिणी र उत्तरी क्षेत्रले यस मुलुकको अभाव अनुकुल प्रभाव, दवाव र सबाब दिने चलन रहेको छ । हाम्रो देशको तीन क्षेत्र वरिपरी भारत छ भने उत्तरी क्षेत्रमा आंशिक रुपमा चीन छ । स्वाभाविक रुपमा निकटत्तमको गुणा भागमा प्रत्यक्ष वा परोक्ष प्रभाव र अभाव दुवै सिर्जना गर्न पाउने कुरा छ । कुटनीतिक अर्थमा आफ्नो अनुकुलताका लागि कब्जा गर्ने नियती अनुसारको हुनु स्वभाविक नै मानिन्छ ।
चीनको हालसम्म रहेको पञ्चशील नीति अनुसार नै छ । तर मुलुकको र पडोसी भारतको चलखेल अनुकुल चीन सतर्क  रही नेपालमा लगानी गरिरहेको छ । चाहे त्यो परोक्ष होस वा प्रत्यक्ष रुपमा होस् । नेपालको तराई क्षेत्र तिरका भारतीय सीमानाकाहरु खुल्ला रहेकोले निर्वाधरुपमा आवतजावत छ । यस क्षेत्रतिर खासै त्यति फरकपना पनि छैन । स्वतन्त्रता जस्तै छ । जसले गर्दा भारतको प्रत्यक्ष निगरानी र नेपालमा तराई क्षेत्रबाटै यहाँ अभाव सिर्जना गराई विभिन्न खाले प्रभाव, दवाव र मलहमपट्टी गर्नका लागि सवाव प्रयोग गर्दै आएको सर्वविदित्तै छ । भारतको कुटनीति अहिलेपनि “नेहरु डक्टिूनस” नै छ । यहि नेहरु सिद्धान्त अनुसार सिक्किम, बंगलादेश, श्रीलंका, नेपाल र भुटान लगायतका देशहरुमा यहि अनुरुप अघि बढेको छ । जसमध्ये सिक्किमलाई भारतले नियन्त्रण लिइसकेको छ । भने श्रीलंका र नेपाल लगायतका देशमा भारत कैयन पटक असफल भइसकेका छन् । श्रीलंकामा तमिल विद्रोही कै कारणले भारत असफल भए । र, नेपालमा चीन लगायत अन्य देशहरुका कारण नेपाल भारत र चीनबाट पनि हालसम्म स्वतन्त्र छ । नेपाली राजनीतिमा प्रत्यक्ष रुपमा नै भारतले “लुडोको गोटी” झैँ विभिन्न दलहरु प्रयोग गर्दै आइरहेका छन् । चाहे त्यो राणा देखि पञ्चायत शासन होस वा राजतन्त्रको अन्त्य होस्, यि सबै शासनकालमा भारतको सबल भुमिका छ । तर पनि दुई भिमकाय चीन र भारत बीच तरुल झैँ रहेको नेपाल सदैव स्वतन्त्र नै रह्यो । यसलाई आफ्नो नियन्त्रणमा लिनका लागि भारतले नेपालको तराई क्षेत्रमा पनि यथेष्ट लगानी गरेको छ । उनी आफ्ना फाइदाका लागि लागिपरेका छन् ।
    त्यसैले होला भारतले विभिन्न समयमा ‘गौतम बुद्ध’ आफ्नो स्थलमा जन्मेको भनेर कु प्रचारवाजी गर्ने गर्दछन् । भारतले गौतम बुद्धको नामबाट नेपाललाई नियन्त्रणमा लिन असफल भइसकेपछि उनी अहिले नयाँ योजनाको लागि नयाँ ठाउँ खोजी सकेका छन् ।
    उक्त ठाउँ मिथिलाको जनकपुरधाम हो । यो क्षेत्र भारतको लागि सदैव सुरक्षित स्थान नै हो ।  तर जतिबेला देखि एसिया डेभलपमेन्ट बैंक (एडिबी) को ऋण लगानी र अनुदानसंगै नेपाल सरकारको लगानीमा एकीकृत शहरी विकास परियोजनाले ठाउँ पायो, त्यतिबेला देखि नै भारत लुम्बिनी झँै जनकपुरधामलाई गुमाउनु चाहिरहेको छैन । यदि उक्त परियोजना अनुसार धनुषाको दक्षिणी इलाका तर्फ “ल्याण्डफिल साइट” निर्माण भएमा भारतीय शासकलाई ठुलै झट्का लाग्ने छ । र, उसको “नेहरु डक्टिून्स” संग्रहालयमा थन्काउने खालको हुन्छ । त्यहि भएर नेपालमा भएको राजनीति उथलपुथल र सरकार ढाल्ने र बनाउने खेलमा भारत पहिलो संविधानसभा मार्फत असफल भएपछि उक्त संविधानसभा एकिकृत माओवादी र मधेसवादी दलहरुकै संयुक्त सरकारबाट विघटन गराउन पुगे ।  सोही अनुरुप यि दलहरुलाई लथार्दै पछार्दै उही नेपाली कांग्रेस र नेकपा एमालेको नेतृत्वमा सरकार निर्माण गरी भारत आफ्नो बचे खुचेको साख जोगाउनमै व्यस्त छ ।
सोही अनुरुप भारतको टार्गेटमा अहिले जनकपुरधाम रहेको छ । त्यही अनुसार शहरी परियोजना धनुषाको दक्षिणवर्ती इलाकाबाट हटाउन सफल भएपछि अब केही वर्षको लागि उक्त परियोजनाको सेनिटरी ल्याण्डफिल साइट स्थलबाला कार्य स्थगित भएको छ । सो स्थागित भएको मौका पारी भारत ग्राण्ड डिजाइन अनुसार जनकपुरधाम निर्माणमा अग्रसर भई वाहवाही लुटन दाउको खोजीमा लागि परेका छन् । छिट्टै नै नयाँ स्किमबाट जनतालाई आफ्नो पक्षमा प्रभावित गर्नका निमित्त उनले एजेन्ट समेत तयार गरिसकेका छन् । यदि यसपटक भारत असफल भएमा भारत सरकारको एकल वर्चस्व नेपालबाट धरापमा पर्नेछन् ।
किनभने “एडिबी” थुप्रै देशहरुको लगानीबाट बनेको बंैकको नाम हो । यदि यसको प्रत्यक्ष प्रभाव जनकपुरधाममा देखा परेमा चीन, अमेरिका लगायत एसियाका राष्टूहरुको बाहुल्यता बढ्छ । र, यहाँ अभाव, दबाब र प्रभावको असर पर्नेबाला छैन ।
“नेपाल” दुई भिमकाय मुलुकहरुको बीचमा रहेको हुनाले यस क्षेत्रलाई बजारिकरण गरी भारत, चीन लगायत अन्य मुलुकमा सहजै आयात निर्यात गर्न सकिन्छ । जसबाट विभिन्न खाले कुटनीति पनि सफल पार्न सकिन्छ । त्यही भएर भारतले जनकपुरधामलाई गुमाउन चाहदैनन् भने अन्य मुलुकहरु जो एसिया डेभ्लोपमेन्ट बैंकमा समेटिएका छन् यिनीहरुको समेत आफ्नै खाले योजना रहेको छ । जसबाट हामी नोक्सानी होस वा लाभदायि होस । यसको नमुना केन्द्र जनकपुरधाम स्थल नै बने पनि यिनीहरुको चपेटामा “नेपाल” नै पर्ने हुन ।
तसर्थ मुुलुकले पनि स्पष्ट कुटनीति अख्तियार गरी मुलुकलाई कसैको दवाव र प्रभावबाट बचाउनका लागि होस् या त सिक्किमिकरण उन्मुख तर्फ रहेको “नेपाल” लाई सचेततापुर्वक रक्षा गर्नका निम्ति होस मुख्यतः नागरिक, सरोकारबाला र नेपाल सरकार सहित राष्टूभक्तहरु समेत ऐतिहासिक, पौराणिक र सांस्कृति संरक्षण, सम्बद्र्धन तथा स्वाभिमानका निमित्त अग्रसर हुनै पर्छ । सौन्दर्यीकरण जनकपुरधाम निर्माणका लागि कटिबद्ध र प्रतिबद्ध पनि त्यत्तिकै जरुरी छ । तर निःस्वार्थरुपमा । चेत भया !

 २०७१ अषाढ १५ गते आईतबार