भ्रष्टाचार विकासका बाधक -उमेशलाल कर्ण

उमेशलाल कर्ण

विकास भनेको एउटा सकारात्मक अपेक्षित परिवर्तन हो । विकासका लागि भएका परिबर्तनहरुले हाम्रो जीवनशैलीलाई सुधार गरेर त्यसमा भएका स्तरीयतालाई समेत बृद्धि गरिदिन्छ । विकासले यथास्थितिवादका दृष्टिकोणहरुलाई स्वीकार गर्दैनन् । विकास एउटा स्थायी ढाँचाको परिवर्तन पक्कै होईन, यो परिवर्तन जहाँ जस्तो सन्दर्भ छ त्यसमा भर पर्दछ । यसको एउटा सर्वस्वीकारयोग्य परिभाषा दिन कठिन छ । विभिन्न विषयगत विज्ञहरुले आआफ्नै किशिमले विकासलाई अर्थ लगाउने गर्दछन् । प्रशासन व्यवस्थापन क्षेत्रमा विकासलाई योजना र व्यवस्थापन गरि सकेर त्यसका फलस्वरुप हुने कार्य नै विकास हो भन्छन् । विकासवादी मतको आधारमा वृद्धि र परिपक्वताको अन्तरक्रिया अन्तरसम्बन्धबाट हुने कार्यात्मक परिवर्तन नै विकास हो भन्छन् । धार्मिक क्षेत्रमा भएका विकासलाई धार्मिक सचेतना भएका अधिकांश व्यक्तिहरुको धर्मप्रतिको समर्पणलाई जनाउँछन् भने विकासका लागि आर्थिक क्षेत्रसँग बढी भन्दा बढी सूचकहरुलाई अथ्र्याउने काम अर्थविज्ञहरुले गर्दछन् । 

विकासलाई कुनै एकल क्षेत्रसँग मात्र आबद्ध गरेर व्याख्या गरेर साध्य छैन । यी साँघुरा गल्लीमा मात्र विकासलाई राखेर व्यवहार गर्दा हामी अत्यन्तै संकुचित घेरामा छौं भनी बुझ्नु पर्दछ । शैक्षिक लगायत अन्य विकासका क्षेत्रमा भएका बाधक तत्वहरुलाई पहिचान गर्दै त्यसलाई अन्त्य गर्ने काममा हामी सरोकार पक्षहरु संलग्न हुनु पर्ने अनिवार्यता हुन थालेका छन् ।  

विकासका लागि बाधक भएका पक्षहरुलाई सूचीकृत गर्दा अशिक्षालाई पहिलो क्रमको रुपमा राख्न सकिन्छ । अशिक्षाले जन्माएका अन्धविश्वास, अनुत्पादक कार्यमा आफूलाई संलग्न गराउने, भ्रष्टाचारजन्य व्यवहारले गाँजिएका समूहकै बाहुल्यता, सामाजिक कुसंस्कार, पेशागत दक्षता नभएकाहरुकै नेतृत्व स्वीकार गर्नु जस्ता बाधक पक्षहरु प्रमुख छन् । 

भ्रष्टाचार भनेको अरुले मन नपराउने व्यवहार हो । हामी विधिका शासनका अनुयायी हौं । विधिले तोकेका काम भन्दा फरक काम भएको छ भने त्यस्ता व्यवहारलाई भ्रष्टाचारजन्य व्यवहारको रुपमा लिन सकिन्छ । कानूनले बर्जित गरेका काम कसैबाट भएको छ भने त्यसलाई नै भ्रष्टाचार भनिन्छ । भ्रष्टाचारका विभिन्न स्वरुप हुँदा रहेछन् । भ्रष्टाचारको बारेमा आम मान्छेको बुझाई आर्थिक अपचलन नै मुख्य अवधारणा हो भनी भन्छन् । आर्थिक पक्षलाई मात्र यससँग जोडेर हेर्नु भएन । यसका सम्बन्धजाल हाम्रो कल्पना भन्दा बढी क्षेत्रहरुलाई आफूमा समाहित गरेका हुन्छन् । भ्रष्टाचारका प्रभावहरु सँधै बाहिर आएर यसबाट आहत भएका समूहलाई देखाउन कठिन हुन्छ ।

यस प्रकार भ्रष्टाचार भनेको विधिको शासन पद्धति स्वीकार गर्ने जनमानसमा विधिले जे भन्छन् त्यो नगर्ने र जे गर्न भन्दैन त्यो गर्ने कार्यहरुको सूचीमा पर्ने विषय धारणालाई भ्रष्टाचार भनिन्छ ।

कसैले आफ्नो सरोकार भन्दा बढी वा कम मापदण्डका कार्य सम्पादन गरेको छ भने त्यसलाई भ्रष्टाचारको सूचीमा राखिन्छ । यसका विभिन्न स्वरुप हुन्छन् जस्तैः आर्थिक भ्रष्टाचार, नीतिगत भ्रष्टाचार, वैचारिक भ्रष्टाचार, तोकिएका काम नगरी बसि रहने performance corruption‚ गुणात्मक भ्रष्टाचार, एकल वा सामूहिक भ्रष्टाचार, संस्थागत भ्रष्टाचार इत्यादि यसका प्रतिनिधि उदाहरण मात्र हुन । भ्रष्टाचारसँग जोडिएका विभिन्न  चययत चभबितष्यल भएका पक्षहरु विश्लेषण गर्न सकिन्छ । यसमा भएका केही स्वरुपहरुको छोटो व्याख्या गर्न आवश्यक सम्झी यसलाई प्रस्तुत गरिएको छ । 

सर्वप्रथम आर्थिक भ्रष्टाचार भनेको सरोकार अख्तियार नभएकाहरुले आर्थिक अनुशासनलाई भङ्ग गरी मापदण्ड भन्दा बढी खर्च वा आम्दानी गर्न खोज्दछन भने सहज किशिमले आर्थिक भ्रष्टाचार भनिन्छ । नेपालको सन्दर्भमा अहिले अख्तियार दुरुपयोग अनुसन्धान आयोगले विभिन्न सरकारी अर्धसरकारी वा सहकारीहरुमा भएका आर्थिक अपचलनका घट्नाहरुलाई अनुसन्धानको दायरामा लिई विशेष अदालतमा मुद्दा दर्ता गराउने क्रम बढ्दो छ । यस प्रकार सार्वजनिक सरोकारका क्षेत्रहरुमा पनि व्यक्तिगत हालीमुहाली कायम गरी व्यक्तिगत लाभका लागि मरिहत्ते गर्ने भ्रष्टाचारीहरुको संख्या पनि बढ्दो नै छन् । यसलाई कुनै आधारमा राम्रो भन्नै मिल्दैन । अन्तर्राष्टिूय स्तरमा भ्रष्टाचारका विविध सूचकहरु कायम गरी transparency international को सूचीमा नेपालको स्थान १९० राष्टूहरुको सूचीमा १५२, १५७ वा कुनै वर्षमा १५४ स्थानमा रहेकालाई सुधारात्मक भन्नै मिल्दैन । यस किसिमको अवस्थामा राजनीतिक सङ्क्रमण वा त्यसका नेतृत्वले पनि मलजल गरी त्यस्ता पक्षहरुका लागि संरक्षणीय भूमिका खेलेका प्रशस्त उदाहरणहरु छन् यसलाई उल्लेख गर्नु आवश्यक छैन । एउटा उल्लेख गर्नै पर्ने तथ्य सबै भन्दा बढी भ्रष्टाचार राजनैतिक क्षेत्रमा गठित संस्थाहरुमा हुन्छन भनी यस वर्षको प्रतिवेदनमा उल्लेख भएको छ । भ्रष्टाचारमा यी बढदो सञ्जाललाई न्यूनीकरण गर्ने प्रयास सबै क्षेत्रहरुबाट हुनु पर्दछ । 

सर्वसाधारणहरुलाई सशक्त भूमिका खेल्न उनीहरुको सक्षमतालाई बढाउने किसिमका सचेतनामूलक कार्यक्रमहरुको सञ्चालन आवश्यक भएको छ । यस्ता कामका लागि आम व्यक्तिहरुको सोचमा सकारात्मक परिवर्तन गर्ने किशिमका सम्वाद, छलफल, अन्तक्र्रियात्मक कार्यहरुको व्यवस्था गरी कार्यान्वयन गर्ने प्रणालीको विकास गर्दा यसमा न्यूनीकरण गर्न सकिन्छ । घुस लिनु र दिनु दुबै भ्रष्टाचारको उदाहरण भन्न सकिन्छ । केही सीमित व्यक्तिहरुले लाभका सेवा वा वस्तु आफ्नै थाप्लोमा पार्न नीति नै वनाई कानूनी आधारमा कार्यान्वयन गरी लाभ लिन सफल भएकालाई नीतिगत भ्रष्टाचार policy corruption को उदाहरण दिन सकिन्छ । हामी विकासका सपना मात्र कहिलेसम्म देख्ने यसका लागि जहाँबाट जसले गर्नु पर्ने कामको जिम्मा लिई स्वामित्व सहितका सहभागिता participation with ownership   गर्दै गयौं भने भ्रष्टाचारलाई शुन्य सूचकमा झार्न सफलता धेरै टाढा छैन । शिक्षाका आधारभूत तह देखि नै पाठ्यक्रममा भ्रष्टाचारलाई सँधैका लागि बाइबाइ गर्ने खालका मूल्यहरु बृद्धि गरी जस्तै मानवीय तथा प्रजातान्त्रिक मूल्यलाई अभिवृद्धि गर्ने    खालका बिषयवस्तुको स्थान दिँदै जाँदा ढिलै भए पनि भ्रष्टाचारलाई निर्मुल गर्न हामी सफल हुन्छौं र देशकै अनुहार     फेर्न पनि सफलता प्राप्त गर्न सक्छौं ।    etcumesh@yahoo.com

२०७१ भादौ ०१ गते आईतबार