स्थानिय संचार अन्तराष्ट्रिय खबर-धर्मेन्द्र कुमार झा

धर्मेन्द्र कुमार झा

विषय प्रवेश ः

प्रजातन्त्रको पुनः बहालीससँगै दुई दशक भित्र नेपालको संचारमा क्रान्ति नै आयो । राष्टिूय देखि स्थानिय स्तरमा छापा तथा इलोक्टूोनिक संचार माध्यमहरुको निकै वृद्धि भयो । मोफसल होस या राजधानी संचारको उपस्थिति राम्रै मान्न सकिन्छ । सम्भवतः काठमाण्डौ उपव्यका बाहेक सबभन्दा वढी पत्र पत्रिका रेडियो स्टेशन तथा पत्रकारहरुको संख्या जनकपुरमा छन् । त्यो किन न हुनु, प्राचिनकाल देखि नै जनकपुर ऐतिहासिक, बौद्धिक र क्रान्ति स्थलको रुपमा रहेको सर्बविदित छ । या त्यो राजा जनकको समय होस या राणाकाल या महेन्द्रको पञ्चायती व्यवस्था, या प्रजातन्त्र या वर्तमान लोकतान्त्रिक गणतन्त्र अवधी । अहिले वर्तमान अवस्थामा जनकपुरमा आठ ओटा एफ.एम.रेडियो स्टेशन र सयौं भन्दा वढी पत्र पत्रिका संचालित छन् । जसमा प्रत्यक्ष अप्रत्यक्ष गरी तीन सयको हाराहारीमा संचारकर्मीहरु कार्यरत छन् । हाल सालै पत्रकार महासंघले चुनावको लागि सार्वजनिक गरेको मतदाता नामावलीमा १९६ पत्रकारको संख्या रहेको थियो । जबकी धेरै कार्यरत पत्रकारहरु त्यसमा समावेश हुनबाट बन्चित भएका छन् । भन्नुको तात्पर्य, यति ठुलो संख्यामा रहेको पत्रपत्रिका, एफ.एम र पत्रकारहरु स्थानिय खबर वा मुद्दा कम तर अन्तराष्टिूय अर्थात राष्टिूय खबरको संख्या बढी हुन्छ । त्यो किन ?

यथाअवस्था तथा समस्या ः

सयौंको संख्यामा पत्रपत्रिका दर्ता भए पनि दर्जनौंको संख्यामा मात्र निरन्तर प्रकाशन भईरहेका छन् । जति पत्रिपत्रिका प्रकाशन भइरहेका छन् त्यसमा पनि स्थानीय खबर भन्दा अन्य खबरहरुको संख्या वढी हुन्छ । सम्पादकीय तथा ब्यानर न्यूज बाहेक बहुत कम स्थानिय खबरहरु पढन पाइन्छ । विश्लेषणात्मक र खोजमुलक न्यूजको त खडेरी नै छ । एक(दुई साप्ताहिक बाहेक अन्यमा नेट न्यूज बाहेक केही हुँदैन । प्रायः पत्रपत्रिकामा नेटबाट कापी गरिएको सामाचारहरु प्रमुखताका साथ छापिएका हुन्छन् । काठमाण्डौबाट प्रकाशित हुने पत्रपत्रिकाका स्थानिय सहयोगी संचार माध्यमका रुपमा स्थानीय पत्रपत्रिकाहरु प्रयोग भइरहेका छन् । छ्याप(छ्याप्ती प्रकाशन भइरहेका पत्रपत्रिकाहरुलाई पल्टाएर हेर्दा दश प्रतिशत स्थानीय सामाचार, पचास प्रतिशत अन्य र चालिस प्रतिशत विज्ञापनले पत्रिकाका पेजहरुलाई ढाकेका हुन्छन् । स्तम्भकार स्वयंलाई यो कुरा तब महसुस भयो जब स्तम्भकारले अन्य पाठकहरुलाई स्थानीय पत्र पत्रिका पढ्न प्रोत्साहित गर्दा । अन्य पाठकहरुको जवाफ थियो स्थानीय पत्र पत्रिकामा हुन्छ नै के ? एफ.एम सुनिसकेपछि र राष्टिूय पत्रिका हेरीसके पछि हेर्न केही नयाँ त्यसमा रहँदैन । तत्पश्चात म वास्तवमा स्थानीय पत्रपत्रिका स्थानीय समस्याहरुलाई खोज गरी विश्लेषणात्मक तरिकाले प्रस्तुत गरेको देखिदैन । प्रायः पत्रपत्रिकामा विभिन्न कार्यक्रमका सामाचार, नेताहरुले भनेका कुरा, स्थानीय अदालत, प्रहरी र प्रशासनले सार्वजनिक गरेका खबरहरु तथा कुनै न कुनै फिल्मी हट फोटो सहिताका कोल्ड न्यूज समेटीएका हुन्छन् । सुरु(सुरुमा इलोक्टूोनिक होस या छापा दुबैले मौलिक सामाचार तथा विषय बस्तु मात्रै समेटने गरेको पाइन्थ्यो । तर, विड्म्बना नेटको प्रयोगसँगै पत्रकारहरुमा आलस्यता वढ्दै गयो । एफ.एम.हरुमा बिबिसी, सिआइएन, कायाकरण लगायतका महत्वपुर्ण सामाचार बेस्ट कार्यक्रम बाहेक सबै मौलिक कार्यक्रम हुन्थ्यो । तर आजकाल एफ.एम.हरु पनि धेरै कार्यक्रम बोरोमा लिने गरेको छ । यसले एउटा ठुलो प्रश्न उठाएको छ की यहाँका पत्रकार तथा बुद्धिजिवी के कमजोर भइसकेका छन् या छदै छैनन् ? मलाई जहाँसम्म लाग्छ यस्तो कदापी होइन । किनभने जनकपुरका पत्रकार तथा बुद्धिजिवी स्तम्भकारहरु एकदम सक्षम र दक्ष छन् । तर, पनि यस्तो प्रश्नले कसरी उठ्ने मौका पाए त ! म आफै चिन्तित छु । विशेषज्ञ विहिन संचार माध्यम र संचारकर्मीलाई उचित पारिश्रमिक तथा सम्मानको अभावमा यस्तो अवस्थाको सिर्जना भएको छ । एफ.एममा राम्ररी बोल्ने एउटा कला हो जुन अभ्यासले सिकाउँछ तर विषय तथा घटना विश्लेषण अध्ययनले मात्रै सिकाउँछ । तर एफ.एम.हरुमा आफ्नो विशेषज्ञता भन्दा फरकका विभिन्न मुद्दा वा विषयमा गलत विश्लेषण भइरहेको सुनिन्छ । साथै इरिटेटिङग तरिकाले एकैनासका प्रायः विज्ञान प्रसारण भइरहेका हुन्छन् । कतिपय विज्ञापन त मानवीयता तथा कानुनलाई उल्लंधन गरेर बनाइएको हुन्छ । जसले गर्दा श्रोतामा उदासिनता बढाउँछ । प्रायः विश्लेषणात्मक तथा साक्षात्कार कार्यक्रममा केही खास व्यक्तिहरुलाई मात्रै बोलाउने गरेको हुन्छ । या त्यो जुनसुकै विषय वस्तुले न्याय पाइरहेको हुँदैन अर्थात सम्बन्धित तथा सरोकारीता मुद्दा र व्यक्तिहरुले स्थान पाएको देखिदैन ।

नियन्त्रण विहिन संचारको दौडमा सबैलाई अरु भन्दा फरक गर्नु छ । सबैलाई प्रकाशक र सम्पादक बन्नु छ । पत्रकारको कार्ड झुन्ड्याउनु छ । आफ्नो मन परेको व्यक्ति, दल, नेता, समुह, जातको प्रवक्ता बन्नु छ र जश लिनु छ । दुई पैसा कमाउनु छ । सरकारबाट पत्रिकाको वर्गिकरण आधारमा अनुदान पाउनु छ । ब्लैक मनिलाई ह्वाइट गर्नु छ । पत्रिका कै आधारमा अरुलाई डराउनु छ । यी आदि इत्यादी संकिर्ण मनसायले संचार चलाएमा मौलिक तथा निष्पक्ष वा स्वतन्त्र समाचार आउने सम्भावना कम हुन्छ । क्षमता हुँदा हुँदै पनि सम्भव हुँदैन । पत्रकारहरु माथि समय समयमा विभिन्न आरोपहरु तथा समस्याहरु आइरहेका हुन्छन् । के सबै निर्दोष हुन त ? पक्कै पनि होइन । केही पत्रकारको आचरणकै कारण सम्पुर्ण पत्रकार समाज बदनाम भइरहेको स्थिति छ । पत्रकारहरुलाई विभिन्न आरोप लाग्नुमा उचित पारिश्रमिक नपाउनु सबभन्दा ठुलो कुरो हो । जसले गर्दा उसलाई इमान्दारी पूर्वक काम गर्न गाह्रो हुन्छ । त्यसैगरी स्तम्भकारहरुलाई एउटा लेख लेख्नलाई करिब आठ(नौ घण्टा समय दिदैन । तसर्थ व्यवसायीक रुपमा वा नियमित रुपमा योगदान दिने स्तम्भकारको अभाव छ । यहाँ कति पय संचारलाई मौलिक खबर टाइपगर्न फुर्सद हुँदैन । एक त पुँजीको अभाव त्यसमा पनि श्रमशक्ति र श्रोत(साधनको कमीले गर्दा स्थानीय देखि अन्तराष्टिूय खबरहरुमा खासै मौलिकता पाइँदैन ।

सामाधानका उपाय तथा निष्कर्ष ः

संचारलाई नेपालको चौथो अंगका रुपमा लिने गरिन्छ । वास्तवमा केही दशक यता एसियाका विकासोन्मुख देशहरुमा पनि संचारले परिवर्तन गर्नमा ठुलो भुमिका खेलेको छ । त्यसमा नेपाल अक्षम छैन । केन्द्रमुखि पत्रपत्रिका भन्दा स्थानीय पत्रपत्रिकाको जिम्मेवारी अझ वढी छ जस्तो लाग्छ । आ(आफ्नो स्थानबाट स्वतन्त्र र निष्पक्ष भई अवाज विहिनहरुको आवाजलाई उठाउन स्थानीय संचारहरुले काम गर्यो भने सबैको आवाज स्वतः केन्द्रमा पुग्छ । किनभने केन्द्रका लागि पनि ती स्थानीय पत्रकारहरु नै खबर दिन्छन् । ताजा र फरक खबर दिने नाममा आधारविहिन प्रमाणित विना कै सामाचार प्रसारण गर्नू हुँदैन । अस्वस्थ प्रतिस्पर्धाले गर्दा संचारको गरीमा घटेको छ । कुनै घटना वा विषय वस्तुलाई विश्लेषण गर्दा रंगहिन हुनुपर्छ । कुनै दल, व्यक्ति वा समुहको प्रभाव पर्न दिनु हुँदैन । संपादक तथा पत्रकारमहासंघले पत्र पत्रिका तथा पत्रकारहरुलाई निगरानी गर्नुपर्छ । र उनीहरुलाई समाज, राष्टू र जनता प्रति उत्तरदायी बनाउनुपर्छ । संचार उद्यमीहरु संचारकर्मीहरुलाई उचित पारिश्रमिक प्रदान गरी स्वतन्त्र भई काम गर्न प्रोत्साहित गर्नुपर्छ । स्थानीय श्रोत साधन र श्रमशक्तिमा वृद्धि ल्याउन विभिन्न योजना बनाउनु पर्छ । बढी भन्दा वढी पाठकलाई जोड्ने किसिमले विषयवस्तु समेट्नु पर्छ ।

जनकपुरमा संख्यात्मक रुपमा पत्रपत्रिका तथा एफ.एम.को संख्या बढे पनि गुणात्मकताको अहिले पनि अभाव देखिन्छ । मिशन यूक्त संचारको खाँचो देखिन्छ । दलित र आर्थिक स्वार्थ भन्दा माथी उठेर संचार चलाउनुपर्ने आवश्यकता छ । कुनै घटना हुँदा पक्ष विपक्षमा विश्लेषण प्रसारण हुन थाल्छ, स्वतन्त्र विश्लेषणको अभाव भइरहेको हुन्छ । आम पाठक र श्रोता स्वतन्त्र र तथ्य फरक खबर र विश्लेषण पढ्न र सुन्न चाहेका हुन्छन् । यहाँ कार्डधारी पत्रकार धेरै छन् तर मिशन यूक्त कामधारी पत्रकार बहुत कम छन् । हाल सालै निर्वाचित भएका पत्रकार महासंघ कार्यकारीणी समितिको जिम्मेवारी हुन जान्छ की जनकपुरको संचारले यस्तो काम गरुन कि जनकपुरको सामाजिक, आर्थिक, धार्मिक, भौतिक, शैक्षित लगायतका विकास यसरी गगन चुमुन कि दुनियाले यहाँको संचारलाई उदाहरणमा प्रस्तुत गरोस । वास्तवमा जनकपुरका संचारले धेरै गरेका छन् र धेरै गर्न बाँकी पनि छन् । जसले गर्छ उसै माथी आमजनताको अपेक्षा पनि हुन्छ । यहाँका नेताहरुमा विश्वास गर्न गाह्रो छ । त्यसैले संचारले ती सबलाई जवाफदेही र उत्तरदायी बनाउने हो । यो स्थानीय र गैर स्थानीय सामाचारहरुलाई मौलिक रुपमा प्रस्तुत गरेर । बाहिर आएका कुरा कुनै न कुनै माध्यमबाट सबैलाई थाहा भईहाल्छ तर बाहिर नआएका कुराहरु बाहिर ल्याएर मात्रै स्थानीयताको स्वाद स्थानीय पाठकलाई हुनेछ । यस लेखमा हनुमानजीको शक्ति महसुस गराइएको छ । अब हेर्नु छ हनुमानजीहरु महसुस गर्छ कि गर्दैन ।

२०७० चैत्र ०२ गते आईतबार