क्षमता १० हजार, तर कैदीबन्दी १८ हजार

१२ मंसिरमा जलेश्वर कारागारमा कैदीबन्दीहरु बीच झड्प भएपछि तैनाथ सुरक्षाकर्मीहरु ।

द एक्सक्लुसिभ सम्वाददाता
जनकपुरधाम............
पछिल्ला वर्षमा देशभर अपराधका घटनाको संख्या बढेपनि कारागार व्यवस्थापन र कारागारको क्षमता वृद्धिमा ध्यान नदिइँदा देशभरका कारागारको अवस्था विजोग भएको छ  । अपराधका घटना र प्रवृत्ति बढेसँगै कैदी बन्दीको संख्या दोब्बर पुग्दा समेत दशकौं पुराना कारागारमा कैदीलाई कोचेर राख्ने गरिएको छ  ।
त्यसैमाथि मुलुकका विभिन्न कारागारमा भएका श्रृङ्खलाबद्ध घटनाले कारागार सुरक्षामा प्रश्नचिह्न खडा गरेको छ  । यसको पछिल्लो उदाहारण हो ( महोत्तरीस्थित जलेश्वर कारागार  । गएको मंसिर १२ गते जलेश्वर कारागारभित्र कैदीहरूबीच झडप हुँदा २२ जना कैदी घाइते भए  ।
उक्त घटना भएको दिन आईतबार विहान ११ बजे तिर भाई नाईके कारी साह र ३ महिना पहिले मात्र काठमाण्डौबाट जलेश्वर कारागार स्थानान्तरण गरिएका कैदीबन्दी संतोष पंडित बिच कुटाकुट भएपछि दुई पक्ष बीच झडप भएको थियो । झडपमा परेर भाई नाईके साह र कैदीबन्दी पंडित सहित मोहम्मद अलि इलकियात, संजय बमजन, दिनेश भुजेल, रमेश कुमार दास, श्याम देव पासमान, सुरेन्द्र प्रसाद सिंह गम्भीर घाईते भएका थिए । कारागार भित्रै करिब १ घण्टा जति कैदीबन्दीहरु बीच झडप भएको थियो । झड्प भए लगत्तै नेपाली सेना र जिल्ला प्रहरी कार्यालय महोत्तरीका प्रहरी इन्सपेक्टर रविन्द्र खनालको नेतृत्वमा पुगेको टोलीले स्थितीलाई नियन्त्रणमा लिएको थियो ।
३ महिना पहिले बालक हत्याको आरोपमा पक्राउ परेका पंडित जलेश्वर कारागारमा आए लगत्तै मुल नाईके श्रीनारायण महतो निकट भाई नाईके र पंडित पक्षका कैदीबन्दी बीच विवाद हुँदै आएको थियो । पंडितले ३ महिना पहिले आफ्नो लागि टेलिभिजन मगाएका थिए । तर, मुलनाईके श्रीनारायण महतो पक्षका भाई नाईके नसिव अन्सारीले टिभी खोसेर मुलनाईकेले मात्र हेर्न पाउने भनेपछि दुवै पक्ष बीच विवाद सुरु भएको थियो । पंडितले पटक पटक टिभी फिर्ता माग्दै आएका थिए । टिभी फिर्ता गर्न आग्रह गरेपनि नमानेपछि झड्प भएको थियो । मुल नाईके महतो र उनी निकट भाई नाईकेहरुले आफ्नो निर्देशन नमान्ने कैदीबन्दीहरुलाई पहिला पनि कोठा भित्र थुनेर कुटपिट गर्ने गरेको पंडितको आरोप छ । यसका अतिरिक्त मुल नाईके महतोले कैदी बन्दीलाई खानलाउन समेत समस्या उत्पन्न गर्ने गरेको पंडितको आरोप छ ।
कारागारभित्र भएका पछिल्लो सात वर्षका सात घटना
२०७३ मंसिर १२ गते, महोत्तरीको जलेश्वर कारागारमा कैदीबन्दीबीच झडप हुँदा २२ जना घाइते  । २०६९ पुस २५ गते बुधवार, मध्यराति सिन्धुली कारागारभित्रै कैदीबन्दीहरूबीच कुटाकुट भयो  । कुटपिटबाट कैदी नीरज देवकोटाको मृत्यु भयो  । घटनामा परी अन्य सातजना कैदी घाइते भए  । २०६९ कार्तिक, प्रहरीको आँखैअगाडि करीब ८० फीट लामो सुरुङ खनेर कुख्यात अपराधीको जत्था पूर्वाञ्चल क्षेत्रीय कारागारबाट फरार  । २०६८ साल मंसिर २० गते, चितवन कारागारभित्र झडप भयो, झडपमा परी घाइते भएका चारमध्ये एकजनाको मृत्यु भयो  । २०६८ साल मंसिर १४ गते, मकवानपुरको भीमफेदीस्थित क्षेत्रीय कारागारमा झडप हुँदा १२ जना घाइते भए  । २०६७ साल फागुन २६ गते देशकै सर्वा्धिक सुरक्षित मानिने केन्द्रीय कारागारमै गोली चल्यो, गोली लागि सञ्चार उद्यमी युनुस अन्सारी घाइते भए  ।  २०६६ सालमा पूर्वाञ्चल क्षेत्रीय कारागारभित्र कैदीबन्दीको एउटा समूहको कुटपिटबाट कैदी अर्जुन तामाङको मृत्यु भयो  । (स्रोत ( प्रहरी प्रधान कार्यालय)
यसबाहेक पनि कैदीहरूबीचको झगडा, सुरक्षाकर्मीको आँखा छलेर भाग्ने लगायतका थुप्रै घटना भएका छन्  । साथसाथै कर्मचारी र सुरक्षाकर्मीसँगको मिलेमतोमा कैदी फरार हुने जस्ता समाचार त सामान्य नै बनेका छन्  । कतिपय जेलमा थुनिएका कुख्यात अपराधीले जेलभित्रैबाट आफ्नो अपराधको दुनियाँ चलाइरहेको समेत खुल्ने गरेको छ  । यो कुरा प्रहरी प्रवक्ता हेमन्त मल्ल पनि स्वीकार्छन्  । कारागारको क्षमताभन्दा कैदी बढी राख्नुपर्ने बाध्यता लगाएका कारण यस्ता घटना दोहोरिएको प्रहरी प्रवक्ता मल्ल बताउँछन्  ।
कारागार क्षमता १० हजार, तर कैदी १८ हजार
कारागार व्यवस्थापन विभागको तथ्याङ्क अनुसार, अहिले नेपालका ७२ जिल्लामा ७४ वटा कारागार छन्  । धनुषा, भक्तपुर र बारा जिल्लामा त अहिलेसम्म कारागार नै छैनन्  । काठमाडौं र दाङमा दुई दुईवटा कारागार छन्  । देशभरका सबै कारागारमा कैदी क्षमता जम्मा १० हजार छ  । तर अहिले झण्डै १८ हजारको संख्यामा कैदीबन्दी छन्  ।
अहिले सबैभन्दा बढी कैदीबन्दीको चाप काठमाडौंस्थित केन्द्रीय कारगारमा छ  । १५ सय क्षमताको भौतिक पूर्वाधार रहेको कारागारमा २ हजार ५ सय ८० जना कैदीबन्दी छन्  । त्यस्तै सुनसरीस्थित झुम्का कारागारमा केही पूर्वाधार विकास भएपनि कैदीबन्दीको चाप उस्तै छ  । दुई सय २५ को भौतिक क्षमता रहेको झापा कारागारमा दुई गुणा बढी कैदीबन्दी छन्  । १३५ कैदीबन्दी राख्ने क्षमता रहेको जलेश्वर कारागारमा ३७४ कैदीबन्दी छन्  । विभागका निर्देशक वेदबहादुर कार्कीका अनुसार अहिले कैदीबन्दीको चाप देशभरका ७४ ओटै कारागारमा छ  । विभागको तथ्याङ्क अनुसार ६ वर्षयता प्रत्येक वर्ष एक हजारको संख्यामा कैदीबन्दी थपिइरहेका छन्  ।
कुन आर्थिक वर्षमा कति कैदीबन्दी ?
आर्थिक वर्ष २०६९ र २०७० – ११ हजार , आर्थिक वर्ष २०७० र ०७१ – १३ हजार र चालु आर्थिक वर्ष – १७ हजार ९ सय ६६ जना । (स्रोत ः कारागार व्यवस्थापन विभाग)
भूकम्पका कारण अहिले नुवाकोट, महोत्तरी, खोटाङका कारागार त्रिपालमुनि छन्  । बर्खाको समयमा धनकुटा, ताप्लेजुङ र खोटाङ कारागारमा कैदीबन्दी छाता ओडेर सुत्न बाध्य छन्  ।
कारागार क्षमता बढाउने योजना कछुवाको गतिमा
अहिले कारागार व्यवस्थापन विभाग, शहरी विकास मन्त्रालय र शान्ति तथा पुनर्निर्माण मन्त्रालयले नयाू कारागार निर्माणको काम थालेका छन्  । अपराधको प्रकृति हेरर छुट्टा(छुट्टै राख्ने व्यवस्थासहित २६ जिल्लामा कारागार बनाउने प्रक्रिया थालिएको छ  । नयाू कारागार बनेपछि समस्या समाधान हुने दाबी गर्छ कारागार व्यवस्थापन विभाग  । तर क्षमता विस्तारको कामले भने गति लिन सकेको छैन  ।
समस्याको निकास के त ?
अहिले देशभरका कारागारालाई क्षमताभन्दा कैदी बढी राख्नुपर्ने बाध्यता छ  । प्रहरी प्रवक्ता मल्ल भन्छन् ( ‘कारागारको दुरवस्थाका कारण पनि सुरक्षामा कठिनाई भएको हो  ।’ तर यसो भन्दैमा सुरक्षा निकाय र कारागार प्रशासनको लापरवाही भएको छैन चाहिँ भन्न मिल्दैन  । हुनपनि घटना श्रृङ्खलाबद्ध रूपमा भएको छ, सुरक्षामा कमजोरी भएको पनि सबैलाई थाहा छ, घटनाबारे प्रतिवेदन पनि निस्कन्छ, अब सुरक्षामा नचुक्ने प्रतिबद्धता पनि दोहोरिन्छ तैपनि समस्या भने बढिरहेको छ  । यस विषयमा अनुसन्धान गरी चाूडोभन्दा चाूडो समस्याको निकास खोज्नुपर्छ  ।
कैदीबन्दीको वार्षिक खर्च मात्रै ६० करोड बढी
कैदीबन्दीको संख्या बढेसँगै उनीहरूको खानपान, लुगाफाटो औषधि उपचार लगायतमा राज्यको खर्च समेत बढेको छ  । सरकारले कैदीबन्दीलाई दैनिक ४५ रुपैयाू र ७ सय ग्राम चामल उपलब्ध गराउूदै आएको छ  । यसमा मात्र राज्यको वार्षिक ६० करोड हाराहारी खर्च हुँदै आएको छ  । आर्थिक वर्ष २०७२र७३ सरकारको ५९ करोड १९ लाख ९१ हजार खर्च भएको थियो  । चालू आर्थिक वर्षको ४ महिनाभित्रमा ५९ करोड ६३ लाख २८ हजार खर्च भइसकेको कारागार व्यवस्थापन विभागका निर्देशक वेदबहादुर कार्की बताउँछन्  ।

२०७३ पौष ०३ गते आईतबार